Tussen Oder en Zenne – Joseph Pearce
“Het heden is nooit ons einddoel; het verleden en het heden zijn onze middelen; alleen de toekomst is ons doel. Aldus leven wij nooit, maar hopen te leven; en doordat wij ons altijd voorbereiden om gelukkig te worden, is het onvermijdelijk dat wij het nooit zijn,” schreef de Franse filosoof en natuurkundige Blaise Pascal. Voor geen enkele generatie gaat dat meer op dan voor deze die de twee wereldoorlogen in Europa heeft meegemaakt. En in het beklijvende boek Tussen Oder en Zenne van de Vlaamse auteur Joseph Pearce, die de levens beschrijft van zijn twee grootvaders, komt dat op een overrompelende manier aan bod.
Zijn Joodse grootvader langs vaderskant, Felix Peritz, werd geboren en groeide op in Breslau, een bloeiende stad aan de rivier de Oder in het uiterste oosten van het Duitse keizerrijk met het derde grootste aantal Joden van het Reich. Ondanks het latente antisemitisme en de toestroom van de zogenoemde Ostjuden, streng religieuze Joden die Rusland moesten ontvluchten omwille van het toenemend aantal pogroms, voelt hij zich een ware Duitser. Hij houdt wel de Joodse tradities in ere maar als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, sluit hij zich als verpleger met overtuiging aan bij de troepen van de Duitse keizer. In de loop van de oorlogsjaren hoort en ziet hij hoe men de Joden beschouwt als lafaards, maar met zijn IJzeren Kruis tweede klasse tilt hij daar niet zwaar aan. Zijn vaderland verdedigen, dat is zijn opdracht.
Zijn Joodse grootvader van moederskant, Joseph Vandenbrande, is dan weer een pratikerende katholiek, die in Vilvoorde woont, een stadje aan de rivier de Zenne nabij Brussel. Het is belangrijk door zijn vele fabrieken en als knooppunt van wegen van en naar de hoofdstad. Hij ondergaat de oorlog met afkeer voor de Duitse soldaten die moorden en verkrachten, maar ergert zich net als zijn broer aan de manier waarop de Vlamingen door de Franstalige overheid als tweederangsburgers worden behandeld. Hij heeft een abonnement op De Standaard en staat compleet achter de slogan ‘Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Kristus’. Een van zijn vrienden is Jef Elias, de vader van de latere VNV-leider Hendrik Elias. Joseph verdient de kost als winkelier en slaagt erin om zich met zijn gezinnetje heelhuids door de oorlog te sturen.
Het leven van de twee grootvaders vormt de rode draad doorheen het familieverhaal van Joseph Pearce die de lezer op chronologische wijze meesleept van de ene familie naar de andere. Alle ingrediënten voor een boeiend boek zijn immers aanwezig en prikkelen om meer te vernemen over hun levens. En dat doet Pearce met verve. Zowat alle belangrijke gebeurtenissen tijdens de Grote Oorlog, het interbellum, de opkomst van Hitler en de Tweede Wereldoorlog passeren de revue en de impact ervan op het leven van zijn twee grootvaders. De ene als Jood steeds meer verbijsterd over de manier waarop de Joden, ook zij die dapper meevochten tijdens in 1914-1918, als vijanden van het volk worden neergezet. De andere als overtuigde katholiek die schoorvoetend de Vlaamse zaak omarmt en die zich aansluit bij het VNV dat uiteindelijk volop kiest voor de collaboratie. Tegelijk ook de interne spanningen binnen de twee gezinnen, de echtgenotes, kinderen, broers, zusters, neven en nichten. Pearce haalt uit elk van hen details aan die samen zorgen voor een caleidoscopisch beeld op de toenmalige tijd.
De situatie in Breslau wordt stilaan maar zeker onhoudbaar voor de Joden. De meesten zullen afgevoerd worden naar de vernietigingskampen in Polen, maar Felix en zijn vrouw slagen erin om naar Palestina te vluchten. De Tweede Wereldoorlog overrompelt de Europeanen en Joseph is in dubio: vluchten of blijven. Hij kiest voor het laatste en doorstaat ternauwernood de oorlog. Het betekent niet het einde van hun odyssee. Felix komt in Palestina terecht in een nieuw conflict, ditmaal tussen Arabieren en Joden. Joseph ondergaat de repressie en vreest voor een veroordeling wegens collaboratie. Intussen hebben ze elk kinderen gekregen. Werner is de zoon van Felix die als Joodse Duitser wordt opgesloten in een kamp in Australië, maar later het Britse leger vervoegt. Rosa is de jongste dochter van Joseph die haar vader helpt en bij de bevrijding de stoere soldaat Werner leert kennen. Zij zijn de ouders van de auteur Joseph Pearce.
Vanwaar die naam Pearce? Daarvoor is het nuttig om ook zijn boek Land van belofte te lezen. Samen met Tussen Oder en Zenne vormt het een van de meest aangrijpende getuigenissen over die onzalige tijd van voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Land van belofte was voor mij een eyeopener, dit nieuw boek is er de meesterlijke afsluiter van. Zelden las ik een meer authentiek boek over wat de twee wereldoorlogen en de Holocaust met mensen gedaan heeft. Het is als een rollercoaster van geluk naar verdriet en omgekeerd. Ja, we weten met cijfers en tabellen hoeveel mensen toen geleden hebben, maar wat het juist met hen gedaan heeft, komen we hier te weten. Daarom heb ik dit boek niet gewoon gelezen, maar verslonden. Vijf sterren, geen enkele minder.
Recensie door Dirk Verhofstadt
Joseph Pearce, Tussen Oder en Zenne, Atlas Contact, 2022
