Corona in Zweden, hoe zit dat nu?

Het valt me op hoe weinig we eigenlijk van de Zweedse coronastrategie begrijpen.  De perceptie dat de situatie in Zweden in de praktijk fundamenteel van de onze verschilt, de Zweden op alle vlakken duidelijk beter af zijn dan landen zonder lockdown en dat er geen culturele factoren zijn waarmee rekening moet worden gehouden, is verkeerd. Deze relaxte aanpak is een mythe. Eens men zich verdiept in de kwestie, merkt men dat het begrijpelijk is, waarom we er moeilijker vat op krijgen. De nuances zijn essentieel.

De Zweedse overheid bouwde in de jaren zestig en zeventig terecht een integere reputatie op. Overheidsbeslissingen werden transparant genomen en de gevolgen leverden opmerkelijke voordelen op voor de Zweedse bevolking. De Zweden kregen bijgevolg een groot vertrouwen in de overheid én elkaar.

Het klopt inderdaad dat er geen sprake is van een officieel afgedwongen lockdown. De meeste Zweden hebben echter op zichzelf een bijzonder strenge lockdown toegepast. Weliswaar op sterk aanraden van de overheid. De straten en pleinen in Stockholm zijn leeg. Op café of restaurant is bijna niemand te zien. Mensen staan in Stockholm op voldoende afstand van elkaar aan te schuiven. Als ze plaats nemen in een koffiebar, houden ze twee tot drie lege tafels afstand[1]. Circulerende beelden van dronken, feestende jongeren vormen de uitzondering. En de overheid beval zelfs vijf cafébazen hun deuren te sluiten na de vaststelling dat sociale-afstandsregels niet werden gerespecteerd en gegarandeerd[2]. De Zweedse overheid hanteert dus een advies dat bij niet naleving zelfs wordt afgedwongen. Contact met zeventigjarigen en bezoeken aan het bejaardentehuis zijn verboden. De meeste mensen blijven thuis, doen aan telewerk – meer dan in andere Europese landen– en vermijden fysiek contact. Kleuter- en lagere scholen zijn open, maar in middelbare scholen (vanaf 16 jaar) en universiteiten is men overgeschakeld op afstandsleren. Alle grote skigebieden sloten vrijwillig. Een groot deel van de mensen annuleerden hun binnenlandse trips voor Pasen. Onnodige verplaatsingen worden afgeraden. Het is er evenmin sociaal aanvaard om na het werk iets te drinken op café. Kennissen uit Zweden vertellen me grappend dat de mensen zich evenveel vervelen als in de rest van de wereld.

De Zweden gingen vrijwillig in lockdown. Op basis van hun persoonlijke verantwoordelijkheid nemen ze de maatregelen doorgaans zeer ernstig en gaan ze zorgzaam om met elkaar. Het is dan ook volstrekt misplaatst om een land als Zweden, met deze andere ingesteldheid dan de onze, als argument te gebruiken om het bij ons op een gelijkaardige manier aan te pakken. Wij hebben niet hetzelfde vertrouwen in onze overheid, dezelfde mate van zelfbeheersing en al helemaal niet hetzelfde pragmatisme.

We houden best ook rekening met het feit dat meer dan de helft van de Zweedse huishoudens bestaan uit één persoon[3] [4], wat de social distancing een stuk gemakkelijker maakt[5] en de verspreiding van het virus afremt. Ook dat verschilt met ons, net zoals de bevolkingsdichtheid hier het hoogste van Europa is, op Nederland na.

Inderdaad, Zwedens aanpak werkt. Dat klopt zeker! Maar dan is het wel belangrijk om er ‘in Zweden’ aan toe te voegen. Het Zweeds model zomaar achteloos toepassen in landen met een andere mentaliteit, zoals België, Frankrijk of Italië zou desastreus uitdraaien. Qua mentaliteit leunen wij niet zozeer aan bij “Zweden van het Zuiden”. “Italië van het Noorden” is een stuk accurater. Dat is onder andere één van de vele aspecten waarom migranten ginds harder getroffen zijn. Er zijn dus culturele argumenten voor een andere aanpak in diverse landen. Daar zijn bijvoorbeeld ook professor geschiedenis Lars Trägårdh en professor Umut Özkirimli van overtuigd[6].

Dat verduidelijken epidemiologen al even: als je Zweden wil vergelijken, leg Zweden dan naast andere Scandinavische landen met een gelijkaardige pragmatische cultuur. Noorwegen en Denemarken riepen bijvoorbeeld snel een lockdown uit waardoor je de kans op besmettingen nóg meer reduceert. Dan stel je vast dat het Zweedse beleid inderdaad minder verstandig is dan het lijkt. Zweden houden wel afstand, maar omdat er meer mensen bewegen, geef je het virus meer de kans om over te springen.

Ook de cijfers geven geen overdonderend succes weer. Momenteel zijn er in Noorwegen 236, in Finland 316, in Denemarken 568 en in Zweden 4350 dodelijke slachtoffers[7]. De helft van de besmettingen en sterfgevallen bevinden zich in Stockholm[8]. De dienst intensieve zorgen staat onder druk. Veel doden vielen in bejaardentehuizen door een gebrek aan beschermend materiaal. Logistiek waren ze er onvoldoende voorbereid. En als je denkt dat er bij ons verwarring heerst rond de maatregelen, dan worden die in Zweden nog als een stuk vager ervaren. Van een onbetwistbare en uitgesproken succesaanpak kan je tot nog toe niet spreken, zowel in absolute cijfers als omgerekend in relatieve cijfers.

Begin april was het aantal doden al drie keer hoger dan in Noorwegen. Toch zei staatsepidemioloog Anders Tegnell in het begin van de crisis dat Noorwegen evenzeer het proefkonijn was[9]. Hoe dan ook is het nog steeds te vroeg om tot sluitende conclusies te komen. De pandemie is nog in volle gang. Het is afwachten op de tweede golf in de herfst, en de derde golf ... Daarom is het nogal voorbarig als sommigen dit zo stellig als goed beleid bestempelen. Zelfs de Zweden kunnen niet ontkennen dat de dodentol in de hun omringende landen vele malen lager is[10].

Het verhaal dat de Somaliërs zwaarder getroffen zijn, is ook een stuk complexer. Dokter Jihan Mohamed gaf bij SVT, de Zweedse televisie, aan dat er heel weinig info in het Somalisch was toen het virus naar Zweden verspreidde[11] en dat culturele factoren meespelen. Zelfs Tegnell waarschuwde om uit de cijfers niet zulke voorbarige conclusies te trekken als woonsituatie[12]. Mensen met een donkere huid bouwen bovendien in het Noorden ook gemakkelijker een vitamine D-tekort op[13] [14]. Velen zijn taxichauffeur van beroep. Daardoor  verblijven ze lange tijd in een kleine ruimte en is de kans op besmetting groter.

Wat met die groepsimmuniteit? In tegenstelling tot wat velen denken en bepaalde media berichten, gaat Zweden niet voor de strategie van kudde-immuniteit (herd immunity)[15]. Tegnell huivert van die term, noemt het een interessant concept, maar een twijfelachtige methode. Hij zegt letterlijk dat de belangrijkste tactiek een langzame verspreiding van infectie is, zodat de gezondheidszorg een redelijke hoeveelheid werk krijgt[16]. Klinkt dat niet bekend in de oren?

Het is dan bijvoorbeeld een curieus gegeven dat Bonneux in een stuk in De Standaard[17] komt aanzetten met een veronderstelde 17 of 30 % immuniteit. Waar haalt hij dat? Het enige onderzoek naar antilichamen in Zweden was in april en leverde 7,3 % op in Stockholm[18]. In Skåne en Västra Götaland was het respectievelijk 4,2 en 3,7 %. Voor alle andere steden en regio’s lag dat nóg lager. Anders Tegnell vermoedt dat ze momenteel op 20 % zitten[19] in Stockholm, maar dat is slechts een gissing en geldt al zeker niet voor het overgrote deel van de rest van het land. Het verschil met België is ook op dat vlak niet zo groot. Midden april had reeds 6 % van de Belgen antistoffen. Dat was blijkbaar op twee weken verdubbeld[20]. Is de Zweedse aanpak dan zoveel succesvoller en beter?

Het meest beangstigende is dat die immuniteit misschien niet eens blijvend is. We moeten er nog even op wijzen dat tot nog toe voor geen enkel coronavirus blijvende immuniteit is vastgesteld. Immuniteit tegen HCoV (human coronaviruses) ebt weg, waardoor je het jaar daarop terug een verkoudheid kan krijgen. De meeste gewone verkoudheden worden namelijk door coronavirussen veroorzaakt. Ervan uitgaan dat SARS-CoV-2 anders zou zijn, is een gevaarlijke assumptie die niet hard te maken valt. We kunnen enkel hopen dat het zo is, maar we weten het pas zeker over een jaar of twee.

Onderzoek wees uit dat ernstig zieke covid-patiënten meer antilichamen hebben dan mensen die milde symptomen vertoonden[21]. Wat dan met mensen die een asymptomatisch verloop doormaakten? Dat is het griezelige van de zaak. Misschien bouw je wel geen of te weinig immuniteit op zodat je mogelijks over een half jaar de ziekte opnieuw kan oplopen, met eventueel extra longschade als gevolg. Op 27 mei verstuurde het Instituut voor Tropische Geneeskunde van Anwerpen een persbericht waarin dit ze ook dit aanstippen. Er valt dus misschien niet eens zo veel te juichen bij het feit dat ooit 20 of 60 % van de bevolking antilichamen heeft. Dan is de Zweedse strategie gewoon gevaarlijker, omdat je dan meer mensen nodeloos blootstelt aan het gevaar te sterven of longschade op te lopen.

En laat ons toch ook maar het economische aspect bekijken. Sommigen spreken van zogezegde immense economische schade in landen met een strikte lockdown. De kuur is kwalijker dan de kwaal, zo beweert men. Er is echter weinig tot niets dat er op wijst dat Zweden daar lijkt aan te ontsnappen. Feit is dat zelfs hun eigen nationale bank niet akkoord gaat met dit idee[22]. Zweden vaart er niet wel bij.

Zweden is zoals eender welk ander land in de wereld geen financieel-economisch eiland. Zweden opereert niet in een vacuüm. Ook niet in coronatijden. Zweden is een kleine en open economie. Als het zich anders gedraagt, terwijl de rest van de wereld voorzorgsmaatregelen neemt, waar ga je dan naar toe met je producten? Als de productlijnen in andere landen zijn stilgelegd, hoe raak je dan aan je afgewerkte producten?

Zweden heeft dan wel zijn grenzen niet gesloten, maar Noorwegen en Denemarken deden dat wel. De grens met Noorwegen is 1630 km lang. Aangezien de prijzen in Noorwegen dubbel zo hoog zijn, bevinden er zich enkele meters over de grens nogal wat grote supermarkten. Veel Noren shoppen dus in Zweden. Als je momenteel vanuit Zweden terugreist naar Noorwegen, moet je eerst 14 dagen in quarantaine. Als men kan aantonen dat de quarantaine je eigen fout was, beschouwt men die dagen als verlof. Mensen die van thuis uit kunnen werken, lossen dit handig op, maar mensen in de bouw, personeel van supermarkten, verpleegsters en buschauffeurs kunnen dat niet riskeren.

En er is meer: mensen in een land met een wettelijk opgelegde lockdown zullen vaker op die zelfde overheid kunnen vertrouwen voor ondersteuning. Bij een vrijwillige lockdown is de onzekerheid groter, ook financieel, dus gaan Zweden nóg meer in spaarmodus dan elders. Wat dan een negatief gevolg heeft op hun consumptiegedrag en hun economie[23]. Dat bevestigen mijn kennissen in Zweden eveneens.

Even resumeren: dodental hoger, economie plat. De gedachte dat de architecten van de Zweedse aanpak na zes weken gelijk kregen op alle vlakken, is momenteel manifest onjuist. Tot nog toe is er geen enkele reden om te denken dat ze het beter deden dan ons. Hun strategie werkt daar beter dan ons, maar dan nog zou een striktere lockdown beter zijn dan geen.

Ook in Zweden zijn er mensen die om een strengere aanpak vragen[24]. Virusimmunologe Cecilia Soderberg-Nauclér van het Karolinska Institute, met dertig jaar ervaring in het bestuderen van immuunsystemen, en Prof. Carl-Henrik Heldin[25], bestuurslid van de Nobel Foundation, startten twee maanden geleden een petitie op om de maatregelen te verscherpen en riepen op om de staatsepidemioloog Tegnell te ontslaan[26]. Een ex-staatsminister suggereerde dan weer dat men hem beter een muilkorf zou ombinden[27].

Toegegeven, dat vind ik dan persoonlijk ook weer te hard en bijzonder onsympathiek. Ik zou niet al te snel iemand willen muilkorven. Maar het is duidelijk dat er tegen de herfst ook daar te weinig immuniteit zal opgebouwd zijn om een zware tweede golf te vermijden.

Brecht De Coene is moraalwetenschapper en bestuurslid van SKEPP.

[1] https://www.cbc.ca/news/world/sweden-coronavirus-change-1.5522852

[2] https://www.thelocal.se/20200427/stockholm-health-chiefs-close-five-bars-and-restaurants-over-social-distancing-breaches

[3] https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/DDN-20170905-1?inheritRedirect=true

[4] https://www.bbc.com/worklife/article/20190821-why-so-many-young-swedes-live-alone

[5] https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-04-19/sweden-says-controversial-covid-19-strategy-is-proving-effective

[6] https://www.theguardian.com/world/commentisfree/2020/apr/21/sweden-covid-19-policy-trust-citizens-state

[7] https://www.worldometers.info/coronavirus/

[8] https://www.covidly.com/?country=Sweden&showStates=1

[9] https://www.vg.no/nyheter/utenriks/i/JoAQnX/sveriges-smittevernekspert-det-er-norge-som-er-forsoekskanin

[10] https://www.yahoo.com/news/sweden-becomes-country-highest-coronavirus-133234368.html

[11] https://www.svt.se/nyheter/inrikes/lakarforening-larmar-over-halften-av-de-doda-ar-svensksomalier

[12] https://lakartidningen.se/aktuellt/nyheter/2020/04/utlandsfodda-ar-overrepresenterade-bland-de-smittade/

[13] https://lakartidningen.se/debatt-och-brev/2010/02/pragmatiskt-om-vitamin-d-som-kosttillskott-till-morkhyade/

[14] https://www.thelancet.com/journals/landia/article/PIIS2213-8587(20)30183-2/fulltext

[15] https://www.theguardian.com/world/2020/apr/05/sweden-prepares-to-tighten-coronavirus-measures-as-death-toll-climbs

[16] https://www.svd.se/tegnell-flockimmunitet-inte-huvudtaktiken

[17] https://www.standaard.be/cnt/dmf20200519_04966001

[18] https://www.folkhalsomyndigheten.se/nyheter-och-press/nyhetsarkiv/2020/maj/forsta-resultaten-fran-pagaende-undersokning-av-antikroppar-for-covid-19-virus/

[19] https://www.dn.se/nyheter/sverige/tester-73-procent-bar-pa-antikroppar-i-stockholm/

[20] https://www.standaard.be/cnt/dmf20200507_04949949

[21] https://www.standaard.be/cnt/dmf20200508_04951874

[22] https://www.ft.com/content/93105160-dcb4-4721-9e58-a7b262cd4b6e

[23] https://www.thelocal.se/20200518/swedens-lack-of-lockdown-wont-be-enough-to-save-the-economy-experts-warn

[24] https://www.theguardian.com/world/commentisfree/2020/apr/21/sweden-covid-19-policy-trust-citizens-state

[25] https://www.theguardian.com/world/2020/mar/30/catastrophe-sweden-coronavirus-stoicism-lockdown-europe

[26] https://www.theguardian.com/world/2020/mar/30/catastrophe-sweden-coronavirus-stoicism-lockdown-europe

[27] https://www.vg.no/nyheter/utenriks/i/GGRX3Q/tidligere-statsminister-sett-munnkurv-paa-anders-tegnell