Een gevangenisleven – Fatos Lubonja

Fatos Lubonja (°1951) werd op 23-jarige leeftijd veroordeeld tot zeven jaar gevangenis wegens ‘agitatie en propaganda’. Met zo’n vonnis weet je onmiddellijk dat je niet in een gewone samenleving verkeert maar, in dit geval, in het orthodox communistische Albanië van Enver Hoxha (1908-1985). Hij zat gevangen van 1974 tot 1991, in totaal 17 jaar. In 2015 kreeg hij de Prins Claus Prijs. Helaas vermeldt de uitgever niet wanneer dit boek voor het eerst werd gepubliceerd in Albanië. Waarom toch ontbreekt zulke cruciale informatie?

We beginnen in het strafkamp Spaç. Het zijn, natuurlijk, afschuwelijke verhalen over machtsmisbruik, willekeur en sadisme. Kontridders en bruinwerkers kende ik al maar reetatleet is een nieuwe vondst. Veel gevangenen waren gestraft omdat ze hadden geprobeerd het land, dat hen geen enkel perspectief bood, te ontvluchten. Er waren, uiteraard, ook politieke gevangenen zoals Zef Mala die de euvele moed had gehad tegen de ongeschreven wet een hoed te dragen en die de pech had dat uitgerekend de grote leider hem met die hoed op had zien wandelen. Als je je in de gevangenis beklaagde over je behandeling en je de pech had door spionnen aangegeven te worden, kreeg je pardoes tien jaar extra!

Er zijn altijd mensen die bereid zijn voor het regime te spioneren. Kaarten, gymnastiek, scheren en in de vensterbank zitten, het werd allemaal bestraft met de strafcel. Als je gevlucht was maar als spijtoptant terugkeerde werd je ook gearresteerd. En als je werd ontmaskerd als een spion van de Sovjet-Unie kreeg je de doodstraf. Of je een aanhanger was van Tito of Chroetsjev, het maakte niet uit. Enver Hoxha was net als Hitler, Stalin en vele andere dictators diep paranoïde. De wreedheid van zijn regime is met geen pen te beschrijven. Lubonja tekent alles op, in rustige bewoordingen, ogenschijnlijk zonder zich erover op te winden. Maar dit is een boek dat stijf staat van de ingehouden woede.

Het verhaal Kujtim, die al op 15-jarige leeftijd gevangen werd gezet en 33 jaar in gevangenschap zou doorbrengen, is indrukwekkend en ontroerend. Onvoorstelbaar dat deze man ongebroken maar fysiek kapot de gevangenis kon verlaten. Een verhaal van grote schoonheid! Dat geldt trouwens ook voor het verhaal Edip over een wellevende militair. En het afsluitende verhaal over kamparts en gevangene Nuri is al even ontroerend en schokkend.

Voor al die mensen die gelovig zijn en vertrouwen op een hiernamaals mag je hopen dat er voor perverse en misdadige dictators geen plaats is in de hemel of het voorgeborchte. Wij gewone stervelingen kunnen ons niets voorstellen bij het leven van een gevangene in de goelags van deze wereld. Hoe je leven onder zulke afschuwelijke omstandigheden vol te houden? Zul je ooit nog vrij zijn? En hoe denk je over jouw bestaan wanneer je een onaanvaardbaar groot deel daarvan was overgeleverd aan de paranoïde waanzin van een dictator? Fatos Lubonja schreef er een indrukwekkend boek over. Laten we hopen dat wij hun lot nooit hoeven te ondergaan.

Recensie door Enno Nuy

Fatos Lubonja, Een gevangenisleven, Uitgever het Wereldvenster, 2025, 280 pagina’s. Vertaald door Roel Schuyt