De waarheid over Eva - Carel Schaik en Kai Michel
“Feminisme vindt hij een wereldvreemde ideologie, een misvatting. Een man dient kinderen te verwekken bij zijn vrouw, dat zou een plicht en een van de voornaamste doelen van het leven zijn. De vrouw heeft de plicht het bed met haar man te delen. Geen zin bestaat niet. Hij bepleit een patriarchaal gezinsleven, dat voort zou vloeien uit de biologische verschillen tussen man en vrouw. Vrouwen zijn prooi, mannen zijn jagers, zij moeten hun kwakje kwijt”. Een citaat uit de twintigste eeuw? Nee hoor, een citaat uit 2021, van een hoogleraar nog wel, de filosoof Andreas Kinneging.
Ik herinner me hiernaast mijn teleurstelling toen Harari in Sapiens schreef: “De hiërarchie tussen man en vrouw komt echter in alle culturen voor en daar is tot nog toe geen bevredigende verklaring voor gevonden. Hoe kunnen we weten wat biologisch bepaald is en wat mensen alleen maar proberen te rechtvaardigen met biologische mythen?” vraagt Harari zich af en hij beantwoordt die vraag met een simpele vuistregel: biologie maakt mogelijk, cultuur verbiedt. Vanuit biologisch perspectief is hoegenaamd niets onnatuurlijk, alle organen en onderdelen uit ons lichaam kunnen zich zo evolueren dat ze andere functies kunnen gaan vervullen. De begrippen ‘mannelijk individu’ en ‘vrouwelijk individu’ zijn biologische begrippen, de begrippen ‘man’ en ‘vrouw’ zijn culturele begrippen. Maar het is een feit dat het patriarchaat van oudsher de norm is in bijna alle agrarische en industriële samenlevingen. En omdat het patriarchaat zo universeel is, kan het geen product zijn van een vicieuze cirkel die is ontstaan uit een toevallige gebeurtenis. Maar de biologische reden waarom bijna alle culturen mannelijkheid hoger waarderen dan vrouwelijkheid, die reden kennen we niet en er zijn vooralsnog ook geen plausibele verklaringen voor te vinden”.
Dus toen het boek De waarheid over Eva verscheen, deed mij dat deugd. Eindelijk een studie die een helder licht zou werpen op de vraag hoe de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen nu eigenlijk ontstaan is. Ik begin deze bespreking met een korte recensie van het boek om in een tweede deel (terug te vinden op www.ennonuy.com ) een ruimere toelichting op de bevindingen van Van Schaik en Michel weer te geven. Want zoveel is duidelijk: dit is een belangwekkende studie. Carel van Schaik (Rotterdam 1953) is gedrags- en evolutiebioloog, Kai Michel (Hamburg 1967) is historicus en literatuurwetenschapper. Wie de wereld laat beginnen bij Genesis zal er al snel van uit gaan dat de ongelijkheid van man en vrouw een natuurlijk paradigma is, voor velen zelfs door god ingefluisterd. De vrouw immers verleidde de man nadat zij uit de rib van de man geschapen was. Maar de wereld is wel wat ouder dan het scheppingsverhaal en Van Schaik en Michel laten zien dat discriminatie van vrouwen noch door god, noch door de natuur verordend werd. En wanneer we ons bij dit onderzoek beperken tot culturen die het schrift al kenden moeten we ons er wel van bewust zijn dat deze culturen zich doorgaans al tot het patriarchaat hadden bekeerd! Zodra we onze blik verbreden, blijkt mannelijke dominantie niet de normale situatie van homo sapiens maar slechts een korte anomalie. Als we de werkelijke tijdruimte van homo sapiens voorstellen als een dag van 24 uur, dan domineerden mannen en schrift niets eens een volle vier minuten.
Uit paleontologisch onderzoek weten we dat een vrouw ten tijde van de jagers-verzamelaars in haar leven vier echtgenoten en acht minnaars had. Uit andere studies weten we dat vrouwen in die tijd tijdens hun leven gemiddeld met twaalf mannen samen waren. Kortom, seriële monogamie was doodnormaal. Maar in de overgang naar meer agrarische samenlevingen ontstonden er ook nieuwe patronen in de verhoudingen tussen de seksen en dat had onder meer te maken met de introductie van ‘bezit’. Het houden van vee werd een belangrijk bestaansmiddel, daarmee werd ‘kapitaal’ vergaard en ontstond de noodzaak om dat kapitaal door te geven aan de volgende generatie.
Vrouwen werden gerekruteerd uit naburige stammen en hadden daarmee een minder machtige positie in de nieuwe omgeving. Daarmee lag het voor de hand om het kapitaal via overerving door de oudste zoon in de eigen groep en binnen de eigen familie te houden. Maar er was nog een andere factor die een grote rol speelde in deze ontwikkeling: onder meer door veranderingen in het voedsel nam de reproductiecyclus af in tijd, de vrouwen werden veel vaker zwanger dan tot dan toe gebruikelijk was. Dat leidde weer tot extra vermoeidheid en de kinder- en moedersterfte nam toe. Het eenzijdige zetmeelrijke voedsel leidden tot een forse toename van cariës bacteriën. Samen met de risico’s van bevallingen zorgde dit alles ervoor dat de levensverwachting van vrouwen daalde. Dit waren de eerste stappen van vrouwen op de lange weg die hen tot het zwakke geslacht zou maken.
Tegelijkertijd hadden door de afname van vooral grofwild de mannen veel meer tijd over en daarnaast beschikten zij over de kracht en de gezondheid om zich steeds meer met stenen stapelen bezig te houden. Voor het bouwen van tempels, voor het bouwen van huizen. En in die tempels (denk aan Gobekli Tepe, het oudst bekende tempelcomplex ter wereld) werden vooral gevaarlijke mannelijke dieren met een erectie verbeeld, gebeeldhouwd, getoond. Gevaarlijke dieren die steeds meer verdwenen, een eerbetoon van de man aan zijn uitstervende prooi, een uiting van nostalgie naar de tijd dat de man uit jagen ging en daarmee zijn prestige verwierf. Prestige dat de mannen nu verkregen met het optrekken van imposante bouwwerken. En in die zin is Gobekli Tepe één grote evocatie van de jacht. Alles met een penis is een jager. Hier viert de bedreigde mannelijkheid feest. Mannelijkheid die hier voor het eerst in steen werd gebeiteld. En dat is de eerste stap op weg naar institutionalisering. In de beelden en illustraties in Gobekli Tepe komen vrijwel geen vrouwen voor.
Cruciaal achten de schrijvers de uitvinding van het monotheïsme die logischerwijs leidt tot een vijandige overname van de vrouwelijke sfeer van religie. Zo wordt een segment van religie totaal en totalitair. Vervolgens laten zij zien hoe het volk Israël zich bindt aan Jahwe zoals een vazal aan de grote koning. Het gaat hier niet om liefde maar om politiek. En het monografische karakter van het Assyrisch koningschap vormt zo een van de wortels van het bijbels monotheïsme. Hier gaat het enkel om macht. En dat verklaart ook god’s toorn wanneer de mensen toch ook andere goden bleven aanbidden. Uit die strijd zijn de Thora en de tien geboden ontstaan, door de schrijvers treffend verwoord als het huishoudelijk reglement van de schepping. Wie trouw is wordt beloond, wie ongehoorzaam is wordt gestraft.
Dat Eva uiteindelijk de schuld van alle onheil krijgt is vooral gelegen in het feit dat de vrouw het verst bij het monotheïsme vandaan stond. Zij hadden weinig op met die vooral door mannen beleden cultus rond Jahwe, die per slot alleen mannen als priesters accepteerde. Juist omdat vrouwen ook andere goden aanbaden, dienden zij in de ogen van Jahwe de man te gehoorzamen. De vrouw kreeg de schuld en werd in Genesis onder mannelijk toezicht geplaatst. Hoe heeft de katholieke kerk zich ontwikkeld tot het Fort Knox van het patriarchaat? De kerk heeft welbewust misogynie gepraktiseerd. En dat in weerwil van het gegeven dat Jezus van Nazareth kan worden gekenschetst als een zeer vrouwvriendelijke persoonlijkheid. Apocalyptische wereldbeelden waren toen al geruime tijd zeer populair. Alleen als de mens zich er werkelijk voor in wilde spannen, kon het Rijk Gods bereikt worden. En waar polygynie aanvankelijk veel voor kwam, leidde dat tot concurrentie tussen mannen om schaarse vrouwen en dat ging ten koste van de solidariteit binnen de gemeenschappen.
Monogamie was het wensproduct van een mannenmoraal waarvan Foucault zei: “het is een mannenmoraal, bedacht, geschreven, onderwezen door mannen en gericht tot - uiteraard vrije - mannen”. De seriële, niet volledig exclusieve monogamie gedurende het grootste deel van de menselijke geschiedenis vormde een toevlucht voor vrouwen om liefdeloze, te weinig betrokken of gewelddadige mannen de rug toe te keren. Maar de eis van de levenslange monogamie maakte die optie niet langer mogelijk. Tot de dag van vandaag is dit het heersende perspectief.
Terug nu naar De waarheid over Eva. Een belangwekkende studie in mijn ogen maar ik had bij het lezen hiervan eenzelfde ervaring als bij het lezen van Kapitaal en ideologie van Thomas Piketty. Er wordt verschrikkelijk veel gedetailleerde informatie aangedragen, ook door Van Schaik en Michel, maar wat ontbreekt is een heldere lijn. Het boek lijkt met een zekere logica ingedeeld maar bij het lezen ervaar je die logica niet langer. Dat vereist een bovengemiddelde concentratie om desondanks de lijn van het boek vast te kunnen houden. De schrijvers hadden zich wat mij betreft in de mate van detaillering mogen beheersen, dat zou de helderheid ten goede zijn gekomen. Maar ik ben hen dankbaar voor het invullen van de witte vlekken die Harari nog in stand hield.
De geschiedenis zoals Van Schaik en Michel hier hebben opgetekend is meer dan plausibel en naar het zich laat aanzien uitstekend onderbouwd, ook al bestrijkt het overgrote deel van die geschiedenis culturen die nog niet over het schrift konden beschikken. Fascinerend om te lezen hoe antropologie, paleontologie en archeologie data kunnen verzamelen en interpreteren en op basis van die data tot een coherent beeld van de toenmalige en contemporaine samenlevingen kunnen komen. Zoals gezegd, een belangwekkende studie die ik met de grootst mogelijke gretigheid heb gelezen.
Recensie door Enno Nuy
Carel Schaik en Kai MichelBalans, De waarheid over Eva, Balans, 2020, 549 pagina’s
