Cremulator – Sasja Filipenko
Gezien de vermoedelijke inhoud van het boek verbaas ik me over de illustratie van een verwachtingsvol omhoogkijkende jonge vrouw op de voorkant. Maar laten we niet te snel oordelen, het zal vanzelf wel duidelijk worden. Al snel loop ik tegen woorden aan die wel in een voetnoot verhelderd hadden mogen worden: tsjekist, stundist, totalgie, witgardist, beis, spahi, ook Sabina Spielrein had wel een voetnoot verdiend. En voor alle duidelijkheid: met een cremulator kan men botresten tot as vermalen.
Onze hoofdpersoon, Pjotr Iljits Nesterenko, beheerder van de Moskouse begraafplaatsen (saillant detail: de ovens van Crematorium No 1 in Moskou werden gebouwd door het Duitse bedrijf Topf und Söhne dat ook de ovens van Auschwitz zou bouwen), is 55 jaar oud als hij op verdenking van spionage wordt gearresteerd. Andere namen zoals Vavilov en Lysenko verwijzen naar personen die echt bestaan hebben. Net als Jagoda, hoofd van de NKVD destijds. Hij verzamelde (inderdaad) de kogels van zekere Sovjetburgers die door zijn toedoen werden geëxecuteerd. Hij zou zelf ook ter dood gebracht worden door Stalin, dat lot overkwam bijna iedereen.
Maar terug naar Nesterenko die werd ondervraagd door een militair, inspecteur Perepelitsa. Hij wenst niet te worden aangesproken als ‘kameraad inspecteur’ waarop Nesterenko hem ‘burger superieur’ noemt. Hmm, merkwaardig, zou ik zeggen. Werd dit wel goed vertaald? Want wat is dat dan: een burger superieur? Hoe dan ook, in dit boek geeft Nesterenko zijn gesprekken met zijn ondervrager weer, afgewisseld met gedachten die hij aan zijn geliefde, Vera, wijdt.
De vertaler kiest ervoor de tekst in modern Nederlands te vertalen. Daar is wat voor te zeggen maar ik vind het toch lastig als hoofdpersoon in 1941 denkt: “helaas pindakaas”. Die uitdrukking ontstond eerst begin jaren tachtig in Amsterdam. En wat hij bedoelt met: “Ze zullen wel geen glaasjes hebben gedraaid…” is voor mij ook een raadsel. En op pagina 60 lees ik: “nam ik me voor niet onder te zullen doen aan Mark T.” Het mag maar mooi is het niet. Heel fraai evenwel is deze vondst: “Want commandant Blochin was geen mens, hij was de trekker van zijn geweer.” Zoals ook het gebruik van de twee tegengestelde stromingen in de Bosporus op pagina 95 een prachtige vondst is!
Ik ga ervan uit dat Pjotr Iljits Nesterenko echt bestaan heeft. In het boek zijn ook twee foto’s voorzien van zijn naam opgenomen. In Wikipedia is niets over hem te vinden maar ChatGTP geeft nadere informatie. Wat ik niet begrijp is waarom de Sovjets zoveel waarde hechtten aan zo’n uitgebreide ondervraging. Waarom investeerde Peripelitsa zoveel tijd in het ondervragen van Nesterenko als zijn schuld allang als bewezen werd beschouwd en het vonnis al klaarlag? Hoe dat ook zij, in de waanzinnige wereld van Stalins paranoia werden miljoenen Russen geëxecuteerd, het is nauwelijks voor te stellen.
Sasja Filipenko (1984) is een naar het Westen gevluchte Wit-Rus, niet welkom in zijn eigen land, noch in dat van Poetin. Is er veel verschil tussen het Rusland van Stalin en dat van Poetin? O zeker, maar er zijn ook veel verontrustende overeenkomsten. Denk aan Navalny, denk aan Pussy Riot, denk aan Memorial. In het Rusland van vandaag overheerst het cynisme en zijn begrippen als ‘werkelijkheid’ en ‘waarheid volstrekt leeg geworden. Je kunt er niet meer mee uit de voeten. De moderne mens zijn alle instrumenten om de werkelijkheid te kennen uit handen geslagen. En als we niet oppassen, staat ook ons dat lot te wachten. In dit beklemmende boek van Filipenko weet je nooit wat waar is, is het echt zo gegaan zoals de autoriteiten ons willen doen geloven? Alle gegevens worden net zo lang gemanipuleerd tot de autoriteiten kunnen besluiten: zie je wel, dit is het bewijs, wij gaan nu passende maatregelen nemen. En dat betekende altijd de dood.
Het waren Lenin en Stalin die een ongekende terreur tegen de eigen bevolking ontwikkelden, vergeleken waarbij Hitler totaal verbleekte. Natuurlijk, je kunt die verschillende vormen van terreur niet een op een met elkaar vergelijken maar de politieke ideologieën van de eerste helft van de vorige eeuw hebben zich in een ongekend dramatische en treurniswekkende richting ontwikkeld. Je kunt je er nauwelijks een voorstelling van maken en het is een gruwel om in deze donkere geschiedenis te duiken. De chaos was compleet en ik heb vaak het gevoel dat juist Lenin en Stalin de Russische ziel kapot hebben gemaakt, voorgoed. Poetin spint er garen bij.
Nog even naar de voorplaat van dit overigens geweldige boek: het moet hier om Vera gaan, de geliefde van Nesterenko. Tja, wat mij betreft geen gelukkige keuze maar het doet aan de kracht van dit boek natuurlijk niets af.
Recensie door Enno Nuy
Sasja Filipenko, Cremulator, Meridiaan uitgevers, 2025, 267 pagina’s. Vertaald door Jan Lodewijk Eshuis.
