Het scharnierjaar 2024 - Lawrence Vanhove
Het tumultueuze jaar 2023 met als hoogtepunt de electorale zege van Geert Wilders (PVV) in Nederland, zetten ons als liberalen aan tot reflectie en actie. De verdere opmars van zowel extreem-links als extreem-rechts wijst op een onderliggende onrust, die niet genegeerd mag worden. Het is tijd voor een hernieuwde liberale visie die de uitdagingen van deze tijd aangaat zonder onze kernwaarden te verloochenen. Met deze tekst wil ik verkennen hoe we ons met zijn allen beter kunnen wapenen tegen de extremen.
De verkiezingsuitslag in Nederland brengt het probleem van het populisme plots dichterbij dan ooit. Hoewel al sinds 2019 duidelijk is dat extreem-links en extreem-rechts wel eens een opmars zouden kunnen maken dit jaar, maakt wat er binnen ons taalgebied plaatsvond, wel heel tastbaar.
Lessen uit ‘Wilders Milders’
Het is zonneklaar dat Dilan Yesilgöz (VVD-lijsttrekker) door een coalitie met Wilders (PVV) niet uit te sluiten, het plots een haalbaar verhaal werd dat PVV ging deelnemen aan de macht. Fouten die hier in Vlaanderen door onder meer Jan Jambon en Zuhal Demir herhaald worden. Als men zo verdergaat denkt de kiezer ‘het kan’, en dan zal men voor het origineel stemmen; niet de kopie die mogelijk nadien weer een centrumregering moet vormen. Onderzoek van de UA en de ULB gepubliceerd bij Cevipol ondersteunt eenzelfde analyse voor België: wanneer rechts open staat voor een samenwerking met extreem-rechts, wint die laatste er electoraal bij.
Dat de media bij de zeer radicale Wilders die enkele concessies doet in debatten hun sportverslaggeving dan is om met de term ‘Wilders Milders’ te komen heeft ook niet geholpen. Wilders werd opgevoerd als fervente kattenliefhebber die figuurlijk zijn wilde haren verloren is. Er veranderde in realiteit geen letter in zijn partijprogramma, waarnaar tegenstanders dan nog eens vergaten te blijven verwijzen. Klinkt bekend in de oren, niet? Ook hier zien we een parallel met het verhaal dat VB maar afscheid moet nemen van ‘een paar ranzige figuren’ en dat ‘die Van Grieken een propere jongen’ zou zijn. De uitspraak “Samen een meerderheid”, is meer dan Franckens stiekeme wensdroom.
Logisch liberalisme
Hoe gaan we hier als liberalen nu mee om? Een observatie van de Groene Amsterdammer is immers dat de VVD de minst ideologische partij geworden was van het politieke spectrum. Met het ‘logisch liberalisme‘ van Klaas Dijkhoff als ideologisch handvest van de VVD - spoiler alert: er is bitter weinig ideologische fond te vinden in dat essay – nam men sinds 2019 enige afstand van de liberale principes en koos men voluit voor de managementpolitiek van Rutte III en IV. Het systeem managen wanneer problemen zich stellen. Daartegenover positioneerde bijvoorbeeld Pieter Omtzigt zich met zijn Nieuw Sociaal Contract als iemand die een noodzakelijk onderhoud aan het staatsbestel wilde plegen: “tijd voor herstel” was zijn boodschap. Het compromis moet ontstaan vanuit duidelijke principes, niet vanuit het status-quo. Zoals politiek secretaris van het LVV Pieter Coene in zijn tekst in Het Volksbelang van oktober 2023 schreef: “we moeten tegelijkertijd extreem radicaal en extreem pragmatisch zijn. Er is nood aan een groter overkoepelend verhaal, een België 2040 waarnaar we streven. Laten we dat als liberalen brengen.”
Bring back boring politics
Vanuit dat grotere verhaal, werken we het compromis uit, met dossierkennis en degelijke bestuurskracht. We hebben als liberalen USP’s die we in brede zin kunnen categoriseren als het ethische en het economische, daar moeten we het debat over voeren: in de domeinen waar we sterk staan. Een goede visie ontwikkelen over bijvoorbeeld het institutionele of veiligheid is uiterst noodzakelijk, maar we zijn geen ‘eigenaar’ van die thema’s. We moeten offensief zijn daar waar we van nature sterk in zijn. In Nederland viel de laatste regering Rutte over migratie. Dat kan ook voor liberalen een thema zijn, maar trek het debat dan naar onze core business: hoe maken we van asiel- en migratie een economische win-win. ‘The best social program is a job’, dàt is taal waarmee we als liberalen assertief moeten op ageren. Die visies zijn al uitgewerkt in recente liberale congressen, ze liggen klaar op ’t schap. VVD maakte een gelijkaardige fout als de N-VA bij ons in 2019 door “eens lekker rechts te gaan” met een VB/PVV-light programma. Daar kapitaliseerden zij niet op, en dat zou ons ook niet lukken. De liberale partij moet dus een realistisch alternatief aanbieden waarbij we met emancipatie en integratie via werken een ‘andere’ en eigen oplossing brengen.
Wilders won de verkiezing ook met een verhaal van schaarste: asielzoekers en migranten werden hier ten onrechte het zwarte schaap, uitgaven voor hen zouden aan de oorzaak liggen van de gepercipieerde achteruitgang van de ‘normale’ Nederlander. Het klopt natuurlijk dat er een debat over schaarste van publieke middelen moet komen. Laten we dat benoemen: liberalen weten bij uitstek hoe je omgaat met schaarste, daarvoor dient de markt. Liberalen weten dat je verantwoordelijk om moet gaan met publieke middelen. Ook dat is nog steeds een deel van onze identiteit, en brengt ons bij een kerntakendebat. Besparingen hoeven dus geen hardvochtig thema te zijn, maar net een manier om die staat terug performant te maken waar ze een rol van belang kan spelen.
De valse keuze tussen ethisch of economisch liberalisme
Een andere valkuil zou zijn om uit het verlmeende conservatieve reveil terug te plooien op een puur economisch liberalisme. Die consensus moet trouwens gerelativeerd worden, in recent onderzoek blijkt bijvoorbeeld een steeds grotere aanvaarding van holebi’s én migranten, en grotere tolerantie van holebi’s bij migranten. De Elchardus-analyse ligt zo aan diggelen. Meegaan in een valse dichotomie tussen stedelijk-progressief en landelijk liberalisme, waarover ik al eerder schreef, zou eveneens een blunder zijn. Maar meer nog, het zou een toegift zijn aan de tegenstanders van de verworven ethische vrijheden en het zelfbeschikkingsrecht. Onze ethische waarden en sociaaleconomische visies zijn immers twee zijden van dezelfde munt. Het liberale succesverhaal in dit land de laatste decennia weerspiegelt zich vooral op het vlak van de ethische verwezenlijkingen. Spreek vandaag met een 18-jarige, die verwezenlijkingen zijn een gegeven, het katholieke Vlaanderen een relict dat men alleen nog kent uit één paragraaf in de les geschiedenis of van de veelal leegstaande kerkgebouwen die men ten lande gadeslaat.
Het feit dat deze verwezenlijkingen als een gegeven worden gezien, zorgt er ook voor dat men te weinig waakzaam is voor de precaire basis voor zulke vrijheden. We kijken met afschuw naar Oost-Europa en de Verenigde Staten, waar deze evidenties met één pennentrek verdwenen, maar beseffen onvoldoende de brede gedragenheid binnen de bevolking. Een Vlaams nationalistische politieke meerderheid dit jaar kan ultiem ook paal en perk stellen aan bepaalde vrijheden. Als liberalen gaan we dus meer dan ooit de strijd moeten voeren om fundamentele rechten te beschermen voor een mogelijke toekomstige populistische hegemonie. Een verbeterde regeling rond levensbeëindiging, abortus en dergelijke meer moeten we beschermen, al moeten we niet focussen op grondwettelijke verankering van één aspect maar van zelfbeschikkingsrecht as such. Hoewel het economische weefsel van ons land sterk is, staat voor diezelfde 18-jarige de middenklasse-droom onder druk. Een jongere vandaag begint aan zijn studies met het idee dat haar of zijn generatie netto-bijdragers zullen zijn aan het systeem. Tekorten van vandaag beperken mogelijks de democratische speelruimte van morgen, en daar moet men waakzaam voor zijn.
In die context blijven een fundamentele pensioenhervorming en tabula rasa oefening voor onze fiscaliteit, en vooral een écht uitgaven- en kerntakendebat onvermijdelijke liberale strijdpunten. Na enkele jaren van broodnodig crisisbeheer moeten we daar een breekpunt van maken. Liberalen creëren een kader waarin mensen en innovatie optimaal kunnen gedijen en het beste zo kàn komen. Een volks liberalisme moet mensen uit alle inkomenspercentielen vergemakkelijken om loon naar werk te krijgen. Het lijkt aantrekkelijk om te kiezen tussen ethiek en economie, uit vermeende strategische redenen of net omdat het “je nauwer aan het hart ligt” dan het andere. Maar dat is een doodlopende weg. Uiteindelijk zijn het ethische en het economische beiden uitingen van het Lockeaanse individuele zelfbeschikkingsrecht. Het afstoten van bepaalde niet-kerntaken door de staat is geen hardvochtige visie op het leven maar een manier om machtsconcentratie weg te nemen die ultiem ook je persoonlijke keuzes in de weg kunnen staan. Minder centrale macht en minder regelgeving vergroten ceteris paribus de eigen autonomie. Meer ruimte voor vrije associatie zorgt voor het kunnen organiseren van levensvormen die het carcan van het status-quo doorbreken. Maar omgekeerd ook, meer zelfbeschikkingsrecht creëert meer mogelijkheden om anders/ meer te interageren en uiteindelijk een betere outcome na te streven, je Lockeaanse recht op vruchten van je arbeid. Minder geconcentreerde macht bij politici zorgt ook voor minder mogelijkheden tot interventie. F.A. Hayek maakte in Why I am not a Conservative duidelijk dat het verschil tussen liberalen en conservatisme is dat liberalen ‘not averse to evolution and change’ zijn.
Wij zien dit nog iets breder dan hem, we willen net een open samenleving met ruimte voor het maatschappelijke middenveld ‘omdat’ we progressief zijn en ruimte willen maken voor maatschappelijke evolutie. Het ethische en het sociaaleconomische zijn dus onlosmakelijk verbonden aan elkaar. Met het fundamentele verschil dat in een liberale samenleving, de conservatief haar/zijn leven perfect kan leven volgens diens standaarden; zonder dat evenwel op te dringen aan eender wie. Progressief of conservatief, bij een liberaal kerntakendenken heeft iedereen baat. En als iedereen baat heeft bij ons verhaal hebben we weer een relevant ‘politiek aanbod’ waarmee we het gevecht met de extremen aankunnen.
Lawrence Vanhove
De auteur is voorzitter van de onafhankelijke denktank Liberales en ondervoorzitter bij het Liberaal Vlaams Verbond. Deze tekst verscheen eerder in de januari 2024 editie van hun magazine Volksbelang
