Lexikon des deutschen Widerstandes – Wolfgang Benz
De Encyclopedie van het Duitse Verzet is een onmisbaar werk voor iedereen die de volledige reikwijdte van het verzet tegen nazi-Duitsland wil bestuderen. De tekst is verdeeld in drie delen: tien wetenschappelijke essays, samenvattingen van elke bekende verzetsgroep of -beweging, en korte schetsen van personen die actief waren in een bepaald aspect van het verzet. Elk deel verwijst naar relevante passages uit de andere twee delen. De essayonderwerpen richten zich op verzetsactiviteiten vóór 1933, van communisten, sociaaldemocraten, nationaalconservatieven, kerken en christenen, het leger, jongeren, vervolgden, ballingen en vrouwen. Maar hoe uitgebreid dit boek ook is, het pakkende ervan wordt onderstreept door de talloze helden en slachtoffers wier verhalen nooit zullen worden gedocumenteerd.
Hoewel nazi-Duitsland enkele van de meest verachtelijke mensen uit de geschiedenis heeft voortgebracht, behoren degenen die zich actief verzet hebben tot de beste mensen ter wereld. Maar zelfs zij hadden hun fatale tekortkomingen, waarvan de meest tragische hun onvermogen was – totdat het te laat was – om zich in te leven buiten hun eigen interessegebieden. Zo wordt de uitspraak van dominee Martin Niemöller "Eerst kwamen ze voor de communisten..." verkeerd geciteerd. De waarheid, zoals hij later toegaf, was minder poëtisch. Volgens hem "protesteerden we er niet tegen, omdat we voor de kerk leefden en de communisten tenslotte geen vrienden van de kerk waren, sterker nog, hun verklaarde vijanden, en daarom zwegen we." De katholieke kerk bleef ook stil nadat de Neurenberger wetten van 1935 discriminatie van Joden legaliseerden. Zelfs de vele nationale conservatieven en militairen die de aanslag op 20 juli 1944 aanwakkerden, tolereerden jaren van onderdrukking terwijl ze droomden van het domineren van een oligarchische machtsstructuur. Alleen het falen van het leger en het toenemende besef van de Endlösung motiveerden hen tot actie.
Veel verzetsactiviteiten waren sociaal van aard en werden pas later politiek bewust. De Edelweisspiraten waren een losjes verbonden groep jongeren in het Rijnland, waarvan de graffiti met anti-Hitler-leuzen zich verspreidde naar andere delen van Duitsland. Dertien van hen, onder wie drie tieners, werden in 1944 in het openbaar opgehangen. De Swingende Jeugd riskeerden hun vrijheid en hun leven voor hun liefde voor muziek en dans. Fred Josef probeerde zijn jeugdwandelgroep in Würzburg buiten de goedgekeurde Hitlerjugend-activiteiten te houden en betaalde dat met zijn leven nadat hij werd gemarteld en naar Auschwitz werd gestuurd. Helmut Hübener, een mormoon die naar BBC-uitzendingen luisterde en flyers verspreidde, werd de jongste persoon ooit geëxecuteerd in de Berlijnse Plötzensee-gevangenis. Emma Horion werd door de Gestapo gearresteerd nadat ze liturgische gebruiksvoorwerpen naar priesters aan het front had gestuurd.
Een van de interessantere aspecten was het verzet van de vervolgden. Heinz Eschen organiseerde geheime lezingen en discussies in Dachau om de verschillende groepen mensen over elkaar te leren en solidariteit op te bouwen. Toen zijn werk werd ontdekt, werd hij bruut gemarteld. Hij stierf in 1938. Wanneer criminelen naar de kampen werden gestuurd – vaak nadat ze hun straf hadden uitgezeten – werden velen de ‘lange arm’ van de SS om het verzet nog moeilijker te maken. Geïnterneerde veteranen van de Spaanse Burgeroorlog werden vaak gerespecteerde leiders binnen de kampen. Omdat de ziekenzalen over het algemeen werden gemeden door de kampbewakers, werden ze vaak de centra van het mogelijke verzet. In Dachau zat een voormalige prominente Tsjechische politicus drie jaar lang verborgen in de nokbalken, tot hij op 85-jarige leeftijd overleed, kort voor de bevrijding van het kamp. In een ander kamp bood een gezonde jongeman zich vrijwillig aan om patiënten met tyfus te verzorgen, zonder rekening te houden met zijn eigen gezondheid. Ook dat was een onbaatzuchtige daad van verzet.
Ik heb dit boek in de loop der jaren vaak geraadpleegd als naslagwerk bij mijn lectuur over het Duitse verzet. Hoewel het in 1994 werd gepubliceerd en daarom niets bevat over het uitgebreide onderzoek dat sindsdien is verricht, is het nog steeds ongelooflijk waardevol en blijven de bibliografieën relevant en nuttig. De verkiezing van Donald Trump was voor mij aanleiding om het op mijn nachtkastje te leggen. De belangrijkste les die ik eruit heb getrokken, is dat we onze eigen belangen aan de kant moeten zetten en vroeg moeten samenwerken om het verzet vol te houden. Dat was helaas een onthulling die te laat kwam in nazi-Duitsland.
Recensie door Gregg Brozeit
Wolfgang Benz, Lexikon des deutschen Widerstandes, S. Fischer Verlag, 2001
Deze recensie verscheen eerst op Goodreads en publiceren we met toestemming van de auteur.
