De sluipende erosie van de rechtsstaat – Bert Cornelis
Ook in België is er een sluipende aanval op onze rechtsstaat aan de gang. Wablief? En wij die dachten dat dit over de Verenigde Staten, over Hongarije of Slovakije ging? Maar België? Wie het recente rapport van het Federaal Instituut voor de Rechten van de Mens (FIRM) leest, moet zich inderdaad zorgen maken over de manier waarop de Belgische regering met Vlaams-nationalisten, socialisten, christendemocraten en Franstalige liberalen met de mensenrechten omgaat.
Het FIRM, opgericht in 2019, is volgens zijn website een “onafhankelijk publieke instelling opgericht en gefinancierd door de Kamer van volksvertegenwoordigers”. Het instituut vervult een veelzijdige taak. Zo kan je er bijvoorbeeld ook terecht als klokkenluider.
Van een overheid mag je verwachten dat ze de wetten en uitspraken van rechters respecteert. Gebeurt dat niet dan zit er grondig iets mis met de geloofwaardigheid van het rechtssysteem en de democratie. Een rechtsstaat moet ook de mensenrechten beschermen, dat je bijvoorbeeld een eerlijk proces krijgt, dat je vrijheid van meningsuiting, persvrijheid of het recht op betogen hebt, of dat je geen slachtoffer wordt van willekeurig overheidsoptreden.
Allemaal evidente zaken, zo zou je denken. Maar dus niet, ook niet in België. Waarover gaat het concreet? Vooreerst in de sfeer van de migratie. Daar voert de overheid systematisch rechterlijke beslissingen niet uit om vluchtelingen internationale en menswaardige bescherming te bieden. Het gaat om meer dan 10.000 rechterlijke beslissingen die niet worden nageleefd. Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens tikte België al herhaaldelijk op de vingers.
Overvolle gevangenissen
Verder vermeldt het rapport de overvolle Belgische gevangenissen en de mensonwaardige omstandigheden waarin gevangenen in Belgische cellen verblijven. Volgens datzelfde Europese Hof gaat het voor België om een van de meest ernstige mensenrechtenschendingen. Dat een overheid de beslissingen van een rechter niet uitvoert, is een grove schending van het principe van de scheiding der machten. Bevoegde ministers voor migratie, zoals de N-VA-minister Anneleen Van Bossuyt verklaarde openlijk in de pers dat ze “de dwangsommen niet zal betalen”.
““Dat een overheid de beslissingen van een rechter niet uitvoert, is een grove schending van het principe van de scheiding der machten.””
Instellingen zoals het FIRM, maar ook andere mensenrechteninstellingen maken zich zorgen over de houding van de huidige eerste minister (N-VA) in dit verhaal. Op 22 mei 2025 onderschreef hij mee een open brief over het Europees Hof voor de Rechten van de Mens waarin de werking van het Hof in twijfel wordt getrokken. Het initiatief kwam van de Italiaanse premier Giorgia Meloni die het in haar land niet zo nauw neemt met bijvoorbeeld de persvrijheid.
Premier Bart De Wever wil meer “ruimte” om criminele migranten uit te wijzen. Er is bij mensenrechtenorganisaties zoals Unia grote bezorgdheid over de handtekening van De Wever onder de bewuste brief en ze willen dat de Belgische regering zich openlijk distantieert van “initiatieven die de onafhankelijkheid van het Hof ondermijnen en waarschuwen voor dergelijke groeiende tendensen waarbij rechterlijke uitspraken niet worden nageleefd door overheden”.
De burgemeester-rechter
Even terug naar het rapport. De laatste jaren verschuiven almaar meer bevoegdheden van de rechter naar de gemeentelijke overheid. Haar bevoegdheid via de GAS-boetes is uitgebreid. Concreet gaat het over het sluiten van handelszaken (als er een vermoeden van criminele activiteit is), een plaatsverbod voor personen of een betogingsverbod. Niet de rechter, maar een (niet onafhankelijke) burgemeester oordeelt dan of je mag betogen, of je pamfletten mag uitdelen, of je kritiek mag geven op de werking van de politie.
Ook de federale regering beroept zich op deze wijze van handelen, bijvoorbeeld in de beperking van het recht op betogen. Het gebruik van GAS-boetes wordt nogal eens verantwoord door een gebrek aan middelen voor justitie, wat totaal onaanvaardbaar is. Bovendien gaat dit in tegen de scheiding der machten: strafbare feiten moeten door een rechter worden beoordeeld en niet door een belanghebbende partij als een minister of een burgemeester. Bovendien kunnen gemeenten GAS-boetes opleggen aan kinderen vanaf 14 jaar, wat onverenigbaar is met de rechten van het kind.
Persvrijheid bedreigd
Een andere schending van de mensenrechten gaat over de toegankelijkheid van bestuursdocumenten of de openbaarheid van bestuur. Vooral journalisten maken hier nogal eens gebruik van om de overwegingen van bepaalde overheidsbeslissingen na te gaan. Heel het Belgisch systeem is complex, werkt traag en is beperkt afdwingbaar. Dit gebrek aan transparantie ondermijnt de democratische rechtsstaat. Zonder de essentiële controle op beslissingen van overheden kan ook niemand verantwoordelijk worden gesteld. De persvrijheid en de rechten van burgers worden daardoor ondermijnd. Openbaarheid zou de regel moeten zijn, en niet de uitzondering.
Naïef
Ten slotte baart het indijken in België van het recht op betogen het FIRM grote zorgen. De Belgische regering besliste zo dat rechters ‘relschoppers’ preventief kunnen uitsluiten van een deelname aan betogingen. Om te weten of iemand op een betoging aanwezig is, moet je iedereen gaan controleren, wat kan leiden tot nog meer inmenging in de fundamentele rechten van een burger en zijn privacy. In maart 2025 veroordeelde een Brusselse rechtbank al de Belgische staat voor het tijdens een betoging in groep isoleren van betogers om hen te identificeren of aan te houden.
Conclusie van het rapport: in België zien we al lang ernstige structurele problemen die de rechtsstaat ondermijnen. Het gaat om een sluipende erosie. En wie gelooft dat het met de huidige Belgische regering niet zo’n vaart zal lopen als bijvoorbeeld in Hongarije, is erg naïef.
Bert Cornelis
De auteur is hoofdredacteur van Het Volksbelang.
© Het Volksbelang, oktober 2025.
