In de ban van Wij en Zij – Patrick Loobuyck
We leven in tijden waarin affectieve polarisatie, kortzichtigheid in het maatschappelijk debat en het denigreren van andersdenkenden schering en inslag zijn. Het boek In de ban van Wij en Zij van Patrick Loobuyck brengt niet alleen nauwkeurig in kaart wat er aan de hand is, het biedt ook een hoopgevend perspectief om met deze uitdagingen om te gaan.
De auteur betoogt dat we rabiate wij-zij-denkers zijn. Dit denken is zo oud als de mensheid zelf, het zit in onze natuur, wordt biologisch aangestuurd en al van op jonge leeftijd zijn we er vatbaar voor. We zijn vrijwel allemaal onderhevig aan groepsconformisme. In de eigen groepen stellen we meer vertrouwen, andere groepen wantrouwen we. Groepsidentificatie is op zich niet negatief. Groepen zorgen immers voor verbinding en een gevoel van gemeenschap. Mensen ontlenen er een stuk van hun identiteit aan. De auteur bespreekt enkele strategieën om het “wij” te verruimen en het groepsgevoel inclusiever te maken, zodat iedereen zich betrokken voelt. Het gaat om samenwerking, het creëren van een inclusief nationaal wij-gevoel en het erkennen van diversiteit.
Het wij-zij denken komt sterk tot uiting tijdens het publieke debat, vooral tijdens politieke, morele en ideologische discussies. Intuïtief voelen mensen zich aangetrokken tot standpunten die passen bij hun ideologische of politieke identiteit. Ze volgen vrijwel automatisch de denkpatronen van de eigen groep en vervallen in ‘intellectueel kuddegedrag’. Loobuyck staat uitvoerig stil bij de psychologische en cognitieve mechanismen die dit in de hand werken. Vooral wie sterk betrokken is bij partijpolitiek verdedigt vrijwel slaafs wat de partij voorschrijft. Stemgedrag van burgers hangt niet zozeer af van logisch redeneren of de materiële voordelen die men verwacht, maar van het vertrouwen dat ze stellen in diegenen die hun morele waarden en identiteit belichamen.
Links en rechts begrijpen elkaar moeilijk, omdat ze verschillende morele smaakpapillen hebben. Het politieke brein is niet rationeel, maar grotendeels emotioneel en intuïtief. Morele en politieke oordelen worden sterk gestuurd door persoonlijke motivaties en emoties. Het redeneren komt pas achteraf, om de eigen opvattingen te rechtvaardigen. Het is helemaal niet zo dat mensen met een open geest de wereld onderzoeken om nieuwe inzichten te verwerven. Onze politieke en ideologische overtuigingen zijn vaak sterk verankerd in onze identiteit, waardoor het moeilijk wordt om ze rationeel te heroverwegen. De auteur staat uitvoerig stil bij een van de meest prangende kwesties van de hedendaagse samenleving, met name de affectieve polarisatie. Bij de meningsverschillen gaat het dan niet alleen om inhoudelijke tweespalt – die op zich geen probleem vormt –, maar ook over negatieve en afwijzende gevoelens voor elkaar. Polarisering loont voor politici en media spelen erop in.
““Combinatiedenken kan bijdragen om de negatieve gevolgen van het wij-zij denken te voorkomen””
De auteur schetst hoe het combinatiedenken ertoe kan bijdragen om de negatieve gevolgen van het wij-zij denken te voorkomen, te doorbreken en te overstijgen. Combinatiedenkers sluiten zich niet op in één groep maar gaan met mensen van andere groepen in gesprek omdat zij daarvan veel kunnen leren. Andere perspectieven kunnen immers waardevolle inzichten verschaffen. Combinatiedenken kan men omschrijven als een vorm van “multiperspectivisme”: de bereidheid om de wereld vanuit verschillende invalshoeken te bekijken. Dit denken begint met het besef dat de werkelijkheid ingewikkeld en gelaagd is, zodat het leerzaam is haar vanuit verschillende gezichtspunten te benaderen en interpreteren. Vrijwel alles in het leven is immers ambivalent, ook politieke kwesties.
Combinatiedenken opent ook mogelijkheden om valse tegenstellingen te overstijgen. Zo is het bijvoorbeeld goed mogelijk om nationalisme te laten samengaan met een inclusief, multicultureel beleid. Het komt erop aan ieders legitieme zorgen te erkennen. Hoewel combinatiedenken eenvoudig lijkt, blijkt het in de praktijk moeilijk, vooral voor politici en activisten, omdat het ingaat tegen de natuurlijke neiging om het eigen gelijk te verdedigen en te bevestigen. Nochtans, wie de waarde van verschillende standpunten tegelijk kan erkennen, vertoont een grotere luisterbereidheid en kan gemakkelijker discussiëren. Combinatiedenken vormt een krachtig medicijn tegen groepspolarisatie.
Patrick Loobuyck bespreekt het gedachtegoed van John Stuart Mill, een combinatiedenker bij uitstek. Mill paste zijn opvatting dat verschillende standpunten en invalshoeken elkaar aanvullen en verrijken ook toe op de politiek. Vrijheid van meningsuiting en democratie zijn uiterst waardevol, precies omdat zij ruimte laten voor een diversiteit aan opvattingen, ervaringen en inzichten. De deliberatieve democratie kan helpen om het combinatiedenken op maatschappelijk niveau te bevorderen.
Ik heb het boek In de ban van Wij en Zij met veel interesse gelezen. Het boeide mij. Een uitstekend boek met een urgente en maatschappelijk erg relevante boodschap. Loobuyck weet op een zeer heldere en bevattelijke manier de oorzaken van het wij-zij-denken bloot te leggen en biedt door zijn inzichten over het combinatiedenken ook uitwegen om op een constructieve manier met tegenstellingen om te gaan. Het boek is doorspekt met talloze zeer herkenbare, goed gekozen voorbeelden die de theorie zeer toegankelijk maken voor een breed, geïnteresseerd publiek. Daardoor slaagt de auteur erin voldoende diep te gaan, zonder dat de leesbaarheid eronder lijdt.
Patrick Loobuyck hanteert inzichten uit de psychologie, de filosofie, de ethiek, de politicologie en de sociologie. Tal van auteurs, en niet de minste, passeren de revue. Daardoor is het een rijkgeschakeerd boek. Thema’s die maatschappelijk gevoelig liggen, zoals migratie, benadert de auteur op een zeer genuanceerde, goed o
nderbouwde manier. Kortom: een absolute aanrader!
Patrick Loobuyck, In de ban van Wij en Zij. Een pleidooi voor combinatiedenken, Pelckmans, 2025, 319 p.
Recensie door Eric Lancksweerdt
De recensent is hoofddocent aan de Universiteit Hasselt, gastprofessor en praktijkassistent aan de Universiteit Antwerpen en auteur van het boek Menselijke kracht in de politiek.
