Het liberalisme is niet dood, het begint nu pas écht! – Johan Norberg

Op het Festival van Ideeën bracht de Zweedse schrijver en liberaal activist Johan Norberg een hedendaags en hoopvol verhaal: een pleidooi voor openheid, creativiteit en vooruitgang. Met zijn typische flair schetste hij een toekomst waarin liberalisme niet enkel overleven kan, maar nu pas écht begint; en dit als leidraad voor een complexloze liberale partij van de toekomst.

Het is geweldig om hier te zijn. Maar ik geef eerlijk toe: ik ben een beetje nerveus over dit onderwerp. Want wie zich genoodzaakt voelt te bewijzen dat hij nog niet dood is, die weet dat er iets misloopt. En ja, dit zijn moeilijke tijden. Oorlogen, natuurrampen, autoritaire leiders en dictators. Overal klinken stemmen die smeken om sterke mannen en steeds grotere overheden. De vraag rijst haast vanzelf: is het liberalisme dood? De overheidsschulden exploderen. Handelsoorlogen verscheuren de wereldeconomie. Soms begrijp ik een cynische econoom wel, die ooit zei: “Ik snap niet waarom wij economen onszelf niet gewoon dooddrinken.”

Maar dan denk ik terug aan een passage uit The Lord of the Rings. Frodo verzucht: “Ik wou dat dit niet in mijn tijd was gebeurd.” Waarop Gandalf antwoordt: “Dat wensen wij allemaal. Maar het is niet aan ons om dat te beslissen. Het enige wat wij moeten beslissen, is wat we doen met de tijd die ons gegeven is.” En dat is de kern van de zaak: wat doen wij met de tijd die ons is gegeven? Het antwoord kan maar één ding zijn: we strijden voor de open samenleving en voor liberale idealen. Zoals Lord Acton schreef: “Liberalisme is niet enkel een regeringsprincipe, het is een filosofie van de geschiedenis. Het is vooruitgang.”

Vooruitgang vraagt om openheid

Vooruitgang ontstaat nooit uit angst of het krampachtig vasthouden aan het oude. Ze ontstaat door openheid, door bereid te zijn verrast te worden. Als we willen innoveren en creëren, hebben we nieuwe ingrediënten nodig, in nieuwe combinaties. De wereld is een ontdekkingsproces. Alleen de nieuwsgierigen leren, groeien en tillen zichzelf naar een hoger niveau. Dat is de rode draad in mijn boek Peak Human. What We Can Learn from the Rise and Fall of Golden Ages.[1] Samenlevingen die openstonden voor nieuwe ideeën en invloeden, floreerden. Handelaars, migranten, missionarissen – maar ook onverwachte vondsten dichter bij huis – brachten telkens weer nieuwe impulsen. Elk kunstwerk, elke technologische doorbraak, elk slim businessmodel dat wij vandaag bewonderen, is het resultaat van zulke ontmoetingen.

Conservatieven zitten dan ook altijd met hetzelfde probleem: vandaag verdedigen ze wat hun voorgangers gisteren niet konden tegenhouden. Daarom is de boodschap simpel: wees niet bang voor het onbekende. Het onbekende is niet ons gevaar. Het is onze enige hoop.

Donkere tijden? Kijk naar de feiten

Hoe donker de tijden ook lijken, de feiten spreken vaak een ander verhaal. Als ik u in het jaar 2000 had verteld dat we terroristische aanslagen zouden meemaken, eindeloze oorlogen in het Midden-Oosten, een financiële crash, de terugkeer van inflatie, een pandemie én een Russische invasie, dan had u waarschijnlijk gedacht dat we vandaag in een soort Mad Max-woestenij leefden.

En toch: diezelfde vijfentwintig rampzalige jaren waren tegelijk de beste in de menselijke geschiedenis. Eén/derde van alle rijkdom ooit gecreëerd, ontstond in die periode. Elke dag opnieuw 130.000 mensen uit extreme armoede. Kindersterfte gehalveerd. Hoe kan het dat alles beter ging, terwijl alles misging? Omdat er niet één plan was, maar miljoenen plannen.

Vrijheid werkt

Kijk naar de pandemie. Geen doemscenario’s van preppers, maar lege rekken die binnen dagen weer gevuld waren. Ondernemers herbouwden toeleveringsketens in real time. Nieuwe technologieën werden razendsnel ontwikkeld. Waarom werkte dat? Omdat het niet centraal werd aangestuurd. Het was geen één man, één plan. Het waren miljoenen mensen die zich aanpasten, leerden en improviseerden. Toen Poetin Oekraïne binnenviel, gebeurde exact hetzelfde.

Zoals Henry David Thoreau al anderhalve eeuw geleden schreef: “De handel lijkt wel van rubber: ze stuitert gewoon bovenop alle obstakels die politici haar in de weg leggen.” Dat is de kracht van vrijheid: ruimte voor improvisatie en aanpassing. Problemen zijn onvoorspelbaar, en dus moeten oplossingen dat ook zijn. Elke top-downregel belemmert leren en verbeteren.

Falen is vooruitgang

Veel mensen zijn bang van vrijheid, omdat vrijheid ook fouten toelaat. Maar dat is juist de bedoeling. Je vindt de juiste weg pas als je ook enkele verkeerde wegen bewandelt. Daarom bewonder ik wat jullie hier doen: zoeken, nieuwe ideeën testen, leren van fouten. Falen is geen mislukking. Het is opnieuw beginnen, maar slimmer. De wereld is een ontdekkingsproces. En dat proces vraagt vrijheid.

Vrijheid verrast ons altijd. Wist u dat YouTube oorspronkelijk een datingsite moest worden? Dat Tencent begon als chatprogramma? Dat CRISPR-technologie voortkomt uit yoghurtbacteriën? Dat drones hun technologie deels danken aan de gamingwereld? Of mijn favoriete voorbeeld: dat het Amerikaanse leger koelvesten leerde ontwikkelen… dankzij de kostuums van de furry fandom.[2] Een congres een beetje zoals hier, waar mensen verkleed zijn als dieren. Daar ontwikkelde iemand een mengeling om onder de warme pakken te dragen. Als zelfs het Pentagon kan leren van mensen die zich verkleden als vossen en adelaars, dan weet u dat er geen grenzen zijn aan menselijke creativiteit.

De enige manier om die vooruitgang te stoppen, is om de “wijsheid van vandaag” verplicht te maken voor morgen.

De verleiding van valse zekerheid

Het probleem is dat velen zich ongemakkelijk voelen bij openheid en onvoorspelbaarheid. Elke gouden eeuw eindigde toen die openheid werd opgegeven. Valse zekerheid klinkt altijd aantrekkelijker dan onzekere vooruitgang. Maar top-downoplossingen vervangen altijd de wijsheid van miljarden door de voorkeuren van enkelen. En de geschiedenis leert ons dat dit telkens verkeerd afloopt.

Het doet me altijd denken aan de grap van het sollicitatiegesprek:

‘In uw cv staat dat u snel bent in wiskunde?’

‘Ja.’

Oké, wat is 12 keer 17?’

‘Euh… 42?’

‘Maar dat klopt helemaal niet!’

‘Nee, maar het was wel snel!

Prijscontroles leiden tot tekorten. Tarieven vernietigen jobs en koopkracht. Populistisch beleid zadelt landen op met schulden en verkwist belastinggeld om “winnaars” te kiezen, die steevast verliezers blijken. Dictaturen mogen bedreigend lijken, maar ze bieden geen beter leven. Als ze dat wel deden, zouden mensen ernaartoe verhuizen. In werkelijkheid vluchten ze er massaal vandaan. Altijd richting vrijheid.

Hoop door realiteit

Het goede nieuws: anti-liberalisme werkt nooit op lange termijn. Mensen doorzien het uiteindelijk. Het slechte nieuws: vaak doorzien ze dat te laat. Onze opdracht is dus eenvoudig: herinner hen aan de waarheid vóór ze te laat is.

Daarom moet ons verhaal altijd over de toekomst gaan. Ja, politiek voelt vaak eenzaam voor liberalen. Maar wij zijn niet de minderheid. Iedereen die ’s morgens opstaat en denkt: “Hoe kan ik het vandaag iets beter doen?” Dat zijn onze echte bondgenoten. Of ze dat nu beseffen of niet. Wij hebben misschien niet altijd de politiek aan onze kant, maar we hebben de realiteit. En de realiteit is hardnekkig.

De liberale opdracht

Dat is ons onderscheid. Terwijl de conservatieve rechterzijde enkel naar het verleden kijkt, en de progressieve linkerzijde enkel de onrechtvaardigheden van het heden ziet, moeten wij wijzen naar waar we wél naartoe moeten: de toekomst.

De strijd is niet hopeloos. Integendeel. Geschiedenis leert dat aanvallen op de open samenleving telkens terugkeren, maar zelden definitief slagen. Het hangt af van wat mensen doen. Met andere woorden: het hangt af van u. Daarom is wat u vandaag meeneemt naar huis, zo belangrijk. Niemand anders zal het voor ons doen. Liberalisme heeft geen lift nodig. Het heeft munitie nodig. Intellectuele munitie. En die moet u leveren.

Laat u betoveren door menselijke creativiteit. Liberalisme is niet dood, zolang de menselijke geest leeft. En op de lange termijn wint het altijd. Omdat alleen vrijheid garant staat voor voortdurende zelfcorrectie, verbetering en vooruitgang.

Slotgedachte

Iemand zei me onlangs iets moois over tijdmachines: “Wanneer mensen naar het verleden reizen, vrezen ze dat de kleinste verandering het heden volledig kan ontwrichten. Maar te weinig mensen begrijpen dat een kleine verandering vandaag de toekomst volledig kan herschrijven.” Dat is een diepe waarheid. U kunt vandaag iets kleins doen dat de toekomst fundamenteel verandert. Maar om zeker te spelen: doe iets groots.

En laat me afsluiten met dit: het goede nieuws is dat het liberalisme te redden valt. Het slechte nieuws – of beter: de uitdaging – is dat ú dat nu echt moet doen. Niemand anders zal het voor ons doen!

Johan Norberg

De spreker is een liberaal activist en auteur van Leve De Globalisering (2003), Vooruitgang: tien redenen om naar de toekomst uit te kijken (2016), Open: Hoe een open wereld ons verder brengt (2020), The Capitalist Manifesto: Why the Global Free Market Will Save the World (2023) en Peak Human. What We Can Learn from the Rise and Fall of Golden Ages (2025).

Opgetekend door Lawrence Vanhove, voorzitter van Liberales. Deze toespraak werd gegeven op het Festival van ideeën op 13 september 2025 en werd op basis van de voorbereide tekst door ons vertaald. Hierdoor kunnen enkele nuances ontbreken die werden gemaakt in de effectieve speech. Later zullen wij de updaten aan de hand van het geluidsfragment. Foto © Lawrence Vanhove

[1] Johan Norberg, Peak Human. What We Can Learn from the Rise and Fall of Golden Ages, Atlantic Books, 2025.

[2] De furry-fandom is een subcultuur van mensen die geïnteresseerd zijn in antropomorfe dierenpersonages – dieren met menselijke eigenschappen zoals intelligentie, spraak en tweevoetigheid. Leden, furries genoemd, creëren vaak persoonlijke dierenpersonages, 'fursonas' genaamd, om zichzelf te uiten, hun identiteit te verkennen en contact te leggen met anderen.