Een Navo-grens van schapendraad
De geest van Europa vat je het beste met de fiets. Daarom reed journalist David Van Turnhout deze zomer op twee wielen en spierkracht van Schengen in Luxemburg naar de Pools-Russische grens. Op weg naar het einde van de democratie ontmoette hij mensen met verschillende meningen, de ene al wat extremer dan de andere. Hij fietste ook over oude grenzen die doen beseffen dat onze vrijheid niet altijd vanzelfsprekend was. In dit laatste deel stuit hij op de grens van onze democratie en stelt vast dat het niet meer is dan een schapendraad.
Opgewarmd en uitgerust na een nacht op hotel neem ik een uitgebreid ontbijt tussen de vele toeristen. Gdansk een prachtige stad met een bijzondere geschiedenis. Hoewel het tegenwoordig een Poolse havenstad is, werd ze in de geschiedenis meermaals ingelijfd door buitenlandse mogendheden. Zo maakte ze voor de eerste wereldoorlog deel uit van Pruisen. Daarna verplichtte het verdrag van Versailles Duitsland om haar weer af te staan aan Polen, maar omdat er zoveel Duitsers woonden die protesteerden tegen een Poolse inlijving, werd Gdansk een onafhankelijke stad en kregen de Polen doorvoerrechten. Uit angst om zonder haven te vallen, bouwden de Polen wat verderop een nieuwe haven in Gdynia. Zo zijn er dus twee havens op amper twintig kilometer van elkaar.
Om tot bij de Russische grens met Kaliningrad te geraken moet ik met de fiets over een landstrook langs de Baltische zee. Het is een mooie en rustige tocht over grindwegen en langs kleine vakantiedorpen. Van Russische dreiging of een gespannen sfeer is hier niets te merken. In elk dorpje staan kramen, eetstandjes en op een gegeven moment kom ik zelfs langs een kermis met een reuzenrad. Ik verbaas me over de rust en de ontspannen sfeer in de vele dorpen terwijl de meest vijandelijke grens van Europa hier op amper enkele tientallen kilometers vandaan ligt. Vermoedelijk is de spanning meer voelbaar aan de Suwalki-corridor, zo’n driehonderd kilometer meer naar het oosten. Dat is tegenwoordig de achilleshiel van de Navo omdat de grens tussen Polen en Litouwen een lijn trekt tussen Kaliningrad en Wit-Rusland. Mocht Rusland deze grens innemen, is Litouwen als strategisch Navo-land afgesloten van de rest van Europa.
“ Ik verbaas me over de rust en de ontspannen sfeer in de vele dorpen terwijl de meest vijandelijke grens van Europa hier op amper enkele tientallen kilometers vandaan ligt.”
Toen de Russische agressie in Oekraïne zich in 2022 ontrolde, werd het Navo-lidmaatschap van Zweden daarom urgenter. Vanuit de westelijke flank van de Baltische zee zijn daarmee de Baltische staten gedekt. Aan diezelfde Baltische zee neem ik net als de andere vakantiegangers even de tijd om een ijsje te eten en wat suikers op te doen met een cola. Ik ben bijna aan de Russische grens, maar zonder brandstof geraak ik er niet. De Baltische zee is prachtig en de duinen maakten er geen plaats voor appartementen. Hadden ze dat in Vlaanderen ook maar gedaan, bedenk ik me terwijl ik naar het water staar. Ik haal ik de boodschap van de Oekraïners nog eens boven. “Stop met het doden van onschuldige burgers”, leest het. Het moedigt me aan om de laatste tien kilometer over de heuvelige duinenwegen af te leggen. Die bijten intussen stevig in mijn kuiten, en na bijna 1.600 kilometer fietsen heb ik stilaan behoefte aan een rustdag.
Ik neem even pauze aan de Baltische zee
Verroeste slagboom
Een halfuur later kom ik aan op mijn langverwachte bestemming. Een roestige slagboom doet vermoeden dat ik na twee weken fietsen de Russische grens heb bereikt. Ik ben zo blij en ontroerd tegelijk dat ik de grenspatrouille niet eens zie. Twee Poolse mannen in uniform staren me vanuit hun auto aan. Ik wandel er naartoe en leg hen uit dat ik een boodschap vanuit Oekraïne aan de grens wil achterlaten. “Het is geen probleem dat je hier filmt”, zeggen ze. “Doe maar je ding en maak je geen zorgen.” Ik kijk nog een laatste keer naar het briefje, vouw het enkele keren dubbel en klem het in mijn handen terwijl ik aan de jongeren uit Boetsja denk. Ik laat het achter in een holte van de slagboom en houd een minuut stilte voor de slachtoffers van de oorlog in Oekraïne.
“Achter deze slagboom worden duizenden jonge mannen opgevorderd om hun leven te geven in een oorlog die de imperialistische honger van één man en zijn elitaire entourage te stillen.”
Bij deze slagboom eindigt de democratie en de vrije wereld. Achter deze slagboom worden duizenden jonge mannen opgevorderd om hun leven te geven in een oorlog die de imperialistische honger van één man en zijn elitaire entourage te stillen. Moeders van de soldaten worden het zwijgen opgelegd. Protest wordt de kop ingedrukt en wie lastig doet, krijgt problemen. Terwijl Oost-Europa na de val van het IJzeren Gordijn openbloeide en een bondgenoot werd van de vrijheid, ging achter deze slagboom de democratie gestaag achteruit.
Ik volg het hek in de richting van het strand en hoop daar een glimp op te vangen van het vervloekte Rusland. De zee is er even groen en het zand even wit als in Polen. De lucht even blauw en de bomen net zo groen en de mensen vermoedelijk even menselijk en onmenselijk als bij ons. De grens is niet meer dan een stopbord en een lage schapendraad. Je zou er zonder moeite zo over kunnen stappen. Een bord ontmoedigt dat. “Het overschrijden van deze grens is strafbaar”, staat erop. De échte grens ligt eigenlijk enkele honderden meters achter de draad. De zone daartussen is een spergebied. Enkele weken eerder gaf Polen nog aan uit een internationaal verdrag tegen landmijnen te willen stappen, met de bedoeling dergelijke zones vol te leggen met springtuigen om het Russische leger af te schrikken of af te remmen.
Het is hallucinant dat de grootste bedreiging voor Europa sinds de koude oorlog achter een schapendraad ligt. Dat de scheiding tussen een vrije wereld en een autoritair regime met één moorddadige dictator wordt aangeduid met een stopbord. Dat ik hier op het strand openlijk kritiek op politici kan geven en voor het beledigen van Poetin aan de andere kant van deze draad naar een strafkamp zou vliegen waar ontbering mijn lot is. Dat ik er niet beschermd ben door mensenrechten als dat de staatsleider niet goed uitkomt. Dat oppositieleden er in strafkampen worden gestopt en er worden uitgehongerd en mishandeld tot ze overlijden. Dat mensen er niet op straat mogen komen om te protesteren tegen een geldverslindende oorlog die de hunne niet is. Dat de pers er niet vrij is, dat journalisten die het corrupte regime onderzoeken en ter verantwoording roepen worden vermoord of opgesloten.
“Ik kan een radertje zijn in het democratische gedachtegoed en vechten voor een open samenleving en vrije pers.”
Ik denk aan de uitspraak Jedem das seine en ben blij dat ik langs deze kant van de draad sta. Maar ik besef ook dat de vrije democratische rechtsstaat geen definitieve verworvenheid is. Ik denk terug aan mijn ervaring aan de Duits-Poolse grens, waar een groepje radicalen pleitte voor gesloten binnengrenzen en een doorgeslagen Poolse-katholieke soevereiniteit, alsof er in Polen geen andere religies of vrijzinnigen bestaan. Ik maak me boos en besef dat ik weinig kan doen aan onrecht en radicale meningen van anderen, of toch wel? Ik kan een radertje zijn in het democratische gedachtegoed en vechten voor een open samenleving en vrije pers. Ik zal me verzetten tegen een samenleving bepleiten waarin de ene wat gelijker is dan de andere. En ik wil bijdragen tot het verzet tegen online desinformatiecampagnes waarmee Rusland onze samenleving uit elkaar wil spelen. We moeten er samen alles aan doen om deze schapendraad overeind te houden zolang Rusland geen vrij land is en de dictatuur van Poetin heerst, maar ik denk ook terug aan Schengen, en hoop dat het deel van de wereld achter deze draad ooit vrij zal zijn. Voor 1989 had ik mijn tocht moeten staken in Fulda. Vandaag rijd ik als een vrij man 600 kilometer verder oostwaarts. Dat is ons tegen alle verwachtingen in gelukt, en er is geen enkele reden om aan te nemen dat de democratie hier definitief moet stoppen.
David Van Turnhout, 13 september 2025
Lees ook deel 1. Fietsen naar het einde van de democratie: van Schengen naar Kaliningrad
Lees ook deel 2. Jongeren uit Boetsja getuigen over de oorlog: “Het is een deel van ons leven”
Lees ook deel 3. Gutenberg en de sharia
Lees ook deel 4. Vrijheid is niet vanzelfsprekend: wie uit het communistische paradijs wilde ontsnappen, werd neergeschoten
Lees ook deel 5. Ieder het zijne, maar geen fietsen toegelaten in Buchenwald
Lees ook deel 6. Wir sind das volk: barsten in de communistische droom
Lees ook deel 7. Poolse extremisten vatten post aan de grens met Duitsland: "Illegale migratie tegengaan"
