Hoe stilte de democratie schaadt – Sofie Marien en Michiel Nuytemans

De afschaffing van de opkomstplicht bij de lokale verkiezingen in Vlaanderen leidde tot een stevige daling in de opkomst. Uit nieuw onderzoek van KU Leuven, ULB en UGent blijkt dat lokale besturen nauwelijks meer acties ondernamen om burgers te mobiliseren in vergelijking met de vorige verkiezingen. De acties die ze ondernamen, hadden bovendien weinig effect op de opkomst.

Dit is belangrijk gezien het er niet naar uitziet dat de opkomstplicht opnieuw zal ingevoerd worden. We moeten uit die eerste verkiezingen maximaal leren om het de volgende keer beter te doen. We weten uit onderzoek dat de communicatie van overheden effectiever is dan die van politieke partijen, die zich bovendien vooral richten op hun potentiële kiezers. Waarom slaagden de Vlaamse lokale besturen hier dan in 2024 niet in?

Een belangrijke verklaring is de sterke focus op neutraliteit en de manier waarop lokale besturen die neutraliteit concreet vormgaven. Neutraliteit klinkt als een sterk en helder uitgangspunt. In de praktijk wordt het te vaak verward met het niet over (partij)politiek hebben. Campagnes beperken zich tot uitleg over stemprocedures: waar en hoe je stemt. Of generieke boodschappen over dat het belangrijk is dat je gaat stemmen. Zelden tot de kern: wat er op het spel staat bij de verkiezingen. Wat zijn de belangrijke beslissingen in de gemeente en hoe kijken de partijen er naar? Het is net dat fundament van verkiezingen en debat dat mensen kan overhalen om te stemmen.

Zoals politicoloog Tom van der Meer beargumenteert in Waardenloze politiek: onze democratie verzwakt wanneer elk conflict wordt vermeden. Centrumpartijen worden inwisselbaar, verschillen vervagen, en burgers krijgen geen echte keuzes. Dit fenomeen is niet uniek aan opkomstcampagnes of overheden. In de beginjaren van de openbare omroep was er tijdens verkiezingstijd bijvoorbeeld amper aandacht voor de verkiezingen, exact omdat dit als te gevoelig werd beschouwd en mogelijk in strijd met neutraliteit.

Als we willen dat meer mensen van hun stemrecht gebruik maken, is het cruciaal dat overheden het politieke debat niet ontwijken, maar faciliteren. Overheden moeten mogen en durven laten zien dat er iets te kiezen valt en dus politiek niet enkel aan de politieke partijen overlaten. Natuurlijk wil en mag je als bestuur niet sturen in de informatie die je geeft. Dat kan door een gelijk speelveld te creëren en partijen de kans te geven gelijk aan bod te komen. Onderzoek van de Universiteit van Antwerpen toont bijvoorbeeld dat stemtesten, die de verschillen tussen partijen zichtbaar maken, zowel informeren als mobiliseren.

De verdere polarisering van het publieke debat, maakt de schrik om het over politiek te hebben des te groter bij overheden, in scholen, en misschien thuis aan de tafel. Maar het samen praten over belangrijke maatschappelijke beslissingen en hoe partijen daar van mening over verschillen is essentieel om het belang van verkiezingen te tonen en voor een goedwerkende democratie.

Sofie Marien is professor politieke wetenschappen aan de KU Leuven en expert digitale democratie bij Tree Company. Michiel Nuytemans is partner bij Tree Company.

Deze tekst verscheen eerst als opiniestuk in De Morgen.