Liberalisme staat haaks op volgzaamheid – Ivan Vandermeersch

In het publieke debat over vrijheid en zelfbeschikking klinkt vaak de verzuchting dat veel mensen eigenlijk opgelucht zijn wanneer er in hun plaats wordt beslist. “Keuzestress” wordt dan opgevoerd als argument voor externe sturing, alsof autonomie een last zou zijn in plaats van een mensenrecht. Maar precies daarin ligt een van de diepste gevaren van onze tijd.

Christopher Busch beschreef in zijn boek De duivel in elk van ons hoe gewone mensen, zonder pathologische aanleg tot kwaad, tot actieve schakels in een genocide werden eenvoudigweg omdat ze gehoorzaamden. Niet de sadisten, maar de volgzamen vormden de motor van het kwaad: burgers die hun moreel oordeel uitbesteedden aan een systeem. Al in de 16e eeuw waarschuwde Étienne de La Boétie voor dit mechanisme van vrijwillige slavernij. Hij zag hoe mensen uit gemakzucht hun vrijheid opgeven zolang ze er voorspelbaarheid voor terugkrijgen. Dit is de voedingsbodem van tirannie.

Die reflex tot volgzaamheid werd in Vlaanderen historisch versterkt door het katholicisme. Generaties groeiden op met een diep verankerde gehoorzaamheidscultuur: schuldgevoel, zondebesef en de overtuiging dat nederigheid een deugd is. Zo ontstond een maatschappij van brave mensen die zelden zelf richting gaven aan hun leven, maar zich schikten naar de leer, de pastoor, de CVP. De reflex tot volgzaamheid heeft enkel haar uniform gewisseld. Wat ooit kerkelijk gezag was, heet nu bestuurlijke efficiëntie. Partijen als N-VA en MR presenteren zich als rationeel, maar vervangen kritisch denken door technocratische volgzaamheid. Tegelijk herleiden ze het liberalisme tot ondernemerschap alsof vrijheid enkel economisch meetbaar is. Maar een liberaal is niet noodzakelijk een ondernemer. Liberalisme is de eerst plaats een ethische en politieke houding, niet enkel een economisch statuut. Wanneer vrijheid wordt gereduceerd tot rendement, verdwijnt haar morele betekenis en blijft enkel conformisme over in een marktvriendelijk maatpak.

De vrijheid van meningsuiting wordt vaak verward met vrijblijvendheid van oordeel. We prijzen onafhankelijkheid, maar schuwen de verantwoordelijkheid die erbij hoort. Een groeiende groep mensen maakt keuzes op politiek, moreel of mediatiek vlak zonder zich nog rekenschap te geven van de waarden die erachter liggen. Vrijheid vraagt in tijden van morele verwarring om inzicht, niet om impuls. Stemmen worden te vaak toegekend op basis van emotie of beeldvorming. Verantwoordelijk individualisme vraagt dat we ook onze keuze-reflex leren onderzoeken. Want wie zijn oordeel laat leiden door symboliek in plaats van principes, verzaakt opnieuw aan zelfbeschikking.

Dat geldt ook wanneer internationale erkenning, bedoeld om menselijke moed en democratische waarden te eren, haastig wordt verbonden aan politieke allianties die haaks staan op diezelfde waarden. Zo werd de Venezolaanse oppositieleidster María Corina Machado, symbool van verzet tegen autoritarisme, onlangs onderscheiden met de Nobelprijs voor de Vrede. Haar strijd voor vrijheid en democratische rechten verdient oprechte waardering. Maar toen ze de prijs prompt opdroeg aan Donald Trump, rees een ongemakkelijke vraag: begrijpen we nog wélk type vrijheid we vieren? Want als de verdediging van vrijheid zich beroept op figuren die zelf autoritaire trekken vertonen, en minachting hebben voor instituties, waarheid of rechtsstaat dan dreigt vrijheid haar eigen spiegelbeeld te worden. Een eerbetoon dat bedoeld is als symbool van verzet tegen onderdrukking, kan zo ongewild een ode worden aan de illusie van macht. De lijn tussen morele moed en ideologische verblinding is dun.

Zelfs de oprechtste strijd voor zelfbeschikking kan ontsporen wanneer het kritische oordeelsvermogen verzwakt, wanneer de passie voor vrijheid belangrijker wordt dan de principes die haar dragen. Vrijheid zonder zelfreflectie vervalt tot het recht van de sterkste; ze verliest haar morele inhoud en wordt een vlag die om het even wie kan volgen, ook wie vrijheid gebruikt om ongelijkheid, misleiding of rancune te rechtvaardigen.

De vrijheid verliest haar ethische grenzen, zodra ze het terrein van het autoritarisme betreedt. Niet omdat ze onderdrukt wordt, maar omdat ze zichzelf onderwerpt aan de bekoring van macht en emotie. Democratie rust niet alleen op instellingen, maar op de maturiteit van haar burgers. De stem van het volk is pas vrij als ze ook geïnformeerd en gewetensvol is. Een samenleving die haar burgers niet leert nadenken, kweekt geen democratie maar volgzaamheid in een nieuwe vorm. De echte toets van vrijheid is niet dat we mogen stemmen, maar hoe bewust we stemmen en of we bereid zijn de morele consequenties van onze keuze te dragen.

In die zin is verantwoordelijk individualisme geen pleidooi voor egoïsme of gemak, maar een ethiek van volwassenheid. Van mensen die durven denken, durven kiezen en de gevolgen van hun keuzes aanvaarden. Maar ook van burgers die ruimte laten voor twijfel, groei en nuance. Want vrijheid zonder verantwoordelijkheid is leeg; verantwoordelijkheid zonder kritisch denken is blind. Liberalisme staat haaks op volgzaamheid.

Ivan Vandermeersch

De auteur is ere-Secretaris-Generaal BAM