Onderwijs onder druk: de kreeft in de pot – Jean-Jacques De Gucht
We zien het elke dag op nieuwssites: berichten over boeken die uit bibliotheken verdwijnen, docenten die ontslagen worden omdat ze het verkeerde onderwerp aansnijden, universiteiten die onder politieke druk hun eigen waarden moeten herzien. We lezen het, schudden ons hoofd, en denken: dat gebeurt daar — in de Verenigde Staten, in Polen, in Turkije.
Maar wat we niet beseffen, is dat diezelfde mechanismen ook bij ons langzaam wortel schieten. Het is een sluipend gif, dat zich verspreidt zonder dat we het voelen. Zoals een kreeft die langzaam wordt gekookt en niet merkt dat ze sterft, laten ook wij onze vrijheid langzaam verdampen, denkend dat ze onaantastbaar is.
In de VS is het proces al langer zichtbaar. Sinds het presidentschap van Donald Trump worden universiteiten er steeds vaker het doelwit van politieke campagnes en wetgeving. Cursussen over racisme, gender, slavernij en native Americans worden verboden, onderzoekers gecensureerd, en instellingen die te progressief lijken verliezen hun financiering. Wat begon als populistische retoriek, is uitgegroeid tot een systematische poging om het denken zelf te disciplineren.
We vinden het allemaal een beetje grotesk, misschien zelfs vermakelijk. Maar terwijl we lachen met de absurditeiten van het Amerikaanse politieke theater, sluipt dezelfde logica onze eigen academische wereld binnen.
Het recente initiatief Lux Mundi maakt dat pijnlijk zichtbaar: een streng katholieke universiteit in oprichting, geleid door een professor aan de seculiere Vrije Universiteit Brussel. Een opleiding die zich beroept op “de grote westerse canon” en de katholieke deugden, met verplichte misvieringen en een uitgesproken afkeer van zogenaamd progressieve universiteiten. Iedereen zou verontwaardigd reageren als het ging om een islamitisch project dat via de VUB aan legitimiteit won. Nu het christelijk-conservatief is, blijft het opvallend stil.
Zo ontmoeten tegengestelden elkaar: de fundamentalist en de relativist, verenigd in hun onverschilligheid tegenover echte intellectuele vrijheid.
Onderwijs wordt zo, aan beide zijden van het ideologische spectrum, een instrument van macht in plaats van een ruimte van vorming. De universiteit, ooit bastion van nuance, verwordt tot slagveld van identiteit. En de digitale wereld doet de rest: algoritmes bevestigen wat we al denken en leveren ons over aan echokamers waarin twijfel als zwakte geldt.
Echt onderwijs vraagt om het tegendeel: twijfel, pluralisme, kritisch denken en moed. Het veronderstelt docenten die durven confronteren en studenten die durven luisteren. Objectiviteit betekent niet dat er één waarheid bestaat, maar dat men eerlijk zoekt naar wat waar kán zijn, los van ideologische, religieuze of politieke druk.
De vrijheid van denken verdwijnt niet met één wet of één machtsgreep. Ze verdampt langzaam, onopvallend, terwijl wij geloven dat het allemaal wel zal meevallen. Maar net als de kreeft in de pot zullen we te laat beseffen dat het water al kookt.
Jean-Jacques De Gucht
