KL. Een geschiedenis van de naziconcentratiekampen - Nikolaus Wachsmann
Nikolaus Wachsmann (1971) is hoogleraar Europese Geschiedenis in Londen. Hij schreef een gezaghebbende studie over het systeem van de concentratiekampen gedurende het Derde Rijk. KL staat voor Konzentrationslager. In totaal waren er 27 hoofdkampen en meer dan 1.100 Nebenlager. Alleen Dachau heeft gedurende de gehele naziperiode bestaan. In totaal werden meer dan 2,3 miljoen mensen in de KL ondergebracht, meer dan 1,7 miljoen lieten er het leven, onder wie tenminste 1 miljoen joden in Auschwitz. (Een vraag die zich onmiddellijk opdringt bij dit laatste getal is waar dan die andere vijf miljoen joden werden omgebracht). En ofschoon er wel overeenkomsten waren tussen de nazikampen en die van de Russen, volgt men in het algemeen de typering van Hannah Arendt (1906-1975): “de Sovjetkampen waren het vagevuur, die van de nazi’s de pure hel.”
In deze studie kijkt Wachsmann enerzijds naar de microkosmos van de kampen, gezien door de ogen van hen die er verbleven en anderzijds naar de plek die de Kampen innamen in het totale terreurnetwerk van de nazi’s. In het eerste hoofdstuk beschrijft Wachsmann de naziterreur vanaf 1933, het jaar waarin Hitler (1889-1945) Reichskanzler werd. Ik blijf me verbazen over het gemak waarmee duizenden en nog veel meer jonge mannen bereid waren geweld te gebruiken tegen medeburgers. Is dat wat macht met mensen doet? Wat voor een tijd gaan wij dan nu tegemoet, nu de wereld een definitieve en onherroepelijke afslag genomen lijkt te hebben? Hoe dan ook, het blijft onthutsend te lezen hoeveel Duitsers bereid waren het slechtste in hun karakter tot uiting te laten komen. En Wachsmann laat zien dat de Duitse bevolking geheel op de hoogte was van het bestaan van al die kampen.
De Nacht van de Lange Messen op 1 juli 1934, waarbij Ernst Röhm (1887-1934) werd vermoord loste voor Hitler in een keer het probleem van de SA op en maakte de weg vrij voor een permanent systeem van wetteloze SS-kampen. SS-leider Himmler (1900–945) was maar wat blij dat hij met zijn leger niet langer onder de SA ressorteerde en de SS een zelfstandige legereenheid werd. En Himmler was er als de kippen bij om de concentratiekampen over te nemen. Hitler heeft zich nooit publiekelijk met de KL bemoeid en er nooit een bezocht. Maar hij regelde wel de structurele financiering van de kampen en bevestigde dat ze grotendeels buiten de wet zouden opereren.
De SS werd gekenmerkt door een keiharde erecode, een teamgeest. Het leven van een SS-er manifesteerde zich in geweld. En het toepassen van geweld was onontkoombaar voor wie in de SS-hiërarchie omhoog wilde. Ook de instelling van de Kapo bleek een uiterst belangrijke factor in het succes van de SS-kampen. Vrouwen konden niet toetreden tot de SS. In die eerste vooroorlogse jaren van de KL concentreerde de SS zich vooral op binnenlandse vijanden, politieke tegenstanders en asocialen en in mindere mate op joden. Vanaf de Kristallnacht in november 1938 zou het aandeel Joodse gevangenen in de Kl exponentieel toenemen. De beschrijving van de gang van zaken in de KL gedurende de jaren vlak voor de oorlog tart al iedere verbeelding en is ronduit gruwelijk. Maar toen de oorlog eenmaal uitgebroken was zou al snel blijken dat het allemaal nog vele malen erger zou worden.
Eind 1940 zaten er 53.000 gevangenen in de KL, begin 1942 waren het er al 80.000. Eind 1939 hadden de nazi’s zes hoofdkampen, begin 1942 waren het er al 13. Maar het verhaal van al die kampen is nauwelijks te volgen. Net zomin als al die stromen gevangenen die overal vandaan gesleept werden om de nieuwe kampen te vullen. Er is vrijwel geen verschil tussen de afzonderlijke hoofdstukken: telkens worden allerlei kampen door elkaar besproken maar er zit ogenschijnlijk geen lijn in deze studie. Wat wel helder is: Wachsmann noemt deze KL het theater van de wreedheid.
Schokkend is het verhaal van Margarete Buber-Neumann (1901-1989). Ga maar na: ze was een communiste, werd door de Duitsers verjaagd en vertrok naar Rusland waar haar man door de paranoïde revolutionairen wordt omgebracht en zij naar de Goelag werd gestuurd om dan, begin 1940, door de Russen uitgeleverd te worden aan de nazi’s die haar prompt gevangen namen en overbrachten naar Ravensbrück. Wat ik in dit boek mis is een hoofdstuk waarin verteld wordt hoe het al deze mensen verder is vergaan. Overleefden ze de oorlog? Werden alle daders gestraft? Ervoeren slachtoffers toch nog iets van geluk na de oorlog? Enfin, ik leg het boek nu telkens maar terzijde om elders op te zoeken hoe het hun verging. In zijn epiloog gaat Wachsmann wel wat nader in op dit aspect maar wat mij betreft had hij veel ruimhartiger moeten zijn.
De beschrijvingen van de voortdurende eindeloze gewelddaden jegens de gevangenen is meer dan jammerlijk en als je denkt dat het niet meer erger kan worden, komen er steeds meer joden in de KL en dan blijkt de wreedheid van de SS-mannen en Aufseherinnen nog lang niet uitgeput. Het kon wel degelijk nog veel erger worden. Het lijkt wel alsof de Duitsers alle beheersing en remmingen lieten varen als ze met joden te maken kregen.
En wat te denken van artsen die hun hippocratische eed schonden zonder met de ogen te knipperen en talloze onschuldige burgers aanmerkten als Lebensunwertes Leben waarna deze gevangenen prompt geëuthanaseerd werden, vermoord in het dichtstbijzijnde KL. Ook deze artsen bleken geen last van hun geweten te hebben. Deze ongekend wrange episode wordt uitvoerig beschreven door Wachsmann. De artsen werden T4-artsen genoemd naar de Tiergartenstrasse 4 in Berlijn waar ze hun hoofdkwartier hadden. Het doel was simpel: alle psychiatrische patiënten die als improductief werden beschouwd moesten worden omgebracht. De toegepaste methode? Gifgas. Ruim 80.000 patiënten werden vermoord. Himmler besloot dat nu alle zieke gevangenen moesten worden uitgeroeid. De selectie geschiedde door de T-4 artsen en de hele operatie werd gefinancierd door de verkoop van de gouden tanden en kiezen die uit de slachtoffers werden getrokken. Arts Friedrich Mennecke (1904-1947) nam zelfs zijn echtgenote mee op zijn moordtochten langs de KL. Na de oorlog zou Mennecke ter dood worden veroordeeld maar helaas stierf hij voor het vonnis kon worden voltrokken.
Als de oorlog bijna voorbij is, beginnen de nazi’s aan hun morbide en irrationele dodenmarsen waarbij een op de vier gevangenen om het leven zou komen.
Inmiddels is mijn bibliotheek holocaustliteratuur behoorlijk uitgebreid en je zou verwachten dat je langzamerhand murw gelezen bent, raken al die verschrikkingen je nog wel? Ja dus, er is in de verste verten geen gewenning te bespeuren en voor een deel komt dat doordat de wetenschappelijke bestudering van deze tragische periode er maar niet in slaagt het sinistere karakter van de Holocaust helemaal bloot te leggen. Ook nu weer ben ik verbijsterd over het feit dat geen van die nazi’s ooit last gehad schijnt te hebben van een opspelend geweten. Ik wil graag geloven dat ikzelf nooit een nazi zou zijn geworden maar zeker weten doe ik dat natuurlijk niet. Wel meen ik zeker te weten dat, had ik mij toch onder de bruinhemden geschaard, ik wel degelijk zou worden lastiggevallen door mijn geweten. Of zou ook ik overstag gaan voor die conformiteitsdwang?
Maar veel nazi’s moeten hebben geweten dat hun gedrag onwettig en niet in overeenstemming was met het internationaal recht. Kijk maar naar het gedrag van de nazikopstukken tegen het einde van en onmiddellijk na de oorlog. En Hitler zelf verklaarde enkele dagen voorafgaande aan 1 september 1939, de dag waarop de Duitsers Polen binnenvielen, op de radio dat Duitsland gedwongen was te reageren op Poolse provocaties: “Aan de overwinnaar zal niet worden gevraagd of hij wel of niet de waarheid heeft gesproken.” Hoe doe je dat: glashard liegen en tegelijkertijd de indruk wekken dat je alleen in de waarheid geïnteresseerd bent? Deze zelfde vraag dringt zich aan mij op als ik Trump, Poetin of Lavrov hoor praten. Maar goed, zij zijn de machthebbers, van hen kan je zulk gedrag verwachten.
En zeker, er zijn heel wat rapporten van Duitse soldaten, zowel uit het leger als uit de kringen van de SS, die melding maakten van gewenning aan het geweld dat zij moesten uitoefenen maar dat is toch niet hetzelfde als een morele basis voor gedrag dat naar wiens maatstaven dan ook uiteindelijk toch onmenselijk en verachtelijk was.
Wat ik vind ontbreken aan dit boek is een heldere structuur. Wachsmann geeft weliswaar een chronologische beschrijving van gebeurtenissen maar daarin lopen alle kampen voortdurend door elkaar. Al spoedig ben je het overzicht volstrekt bijster. Ook de aantallen in dit boek leiden alleen maar tot verwarring. Als er in de KL circa 1 miljoen joden werden vermoord, waar stierven dan de overige 5 miljoen? Geen enkel aantal in dit boek krijgt voldoende context mee en dat is hinderlijk. Ook ontbreken statistische gegevens van alle nazi-kampen en dat is een serieus gemis.
Ook een serieuze omissie doet zich voor in de paragraaf Het kleine rode huis waarin de schrijver Filip Mueller (1922-2013) opvoert. Hij maakt echter geen melding van diens boek Sonderbehandlung, een van de meest indrukwekkende en indringende ooggetuigenverslagen van de nazi-moordmachinerie en beslist een van de meest indringende boeken uit de Holocaustliteratuur. In het register wordt wel een Amerikaanse titel opgevoerd. Hetzelfde lot is ook Charlotte Delbo (1913-1985) beschoren. Ook haar onvergetelijk boek – Niemand van ons zal terugkeren – wordt niet eens genoemd! Beide slachtoffers, ooggetuigen en schrijvers moeten het hier doen met een klein citaatje. Ik had ze meer gegund!
Ook heel opmerkelijk vind ik dat Wachsmann op een paar plaatsen nader ingaat op de handel en wandel van kampcommandant Karl Otto Koch (1897-1945) en zijn vrouw Ilse (1906-1967) maar met geen woord rept over haar status als ‘heks van Buchenwald’. Zij moet de gemeenste onder de nazivrouwen geweest zijn en naar mijn mening had ook zij in dit boek beschreven moeten worden.
Maar waarin dit boek onmisbaar is, zijn de talloze kleine geschiedenissen van slachtoffers enerzijds en de houding van de nazi-daders anderzijds. Het is in zekere zin een afschuwelijk boek dat je hoe dan ook uit wil lezen. Geen pageturner, integendeel, niet eerder legde ik een boek zo vaak zo snel terzijde om even bij te komen van de onvoorstelbare wreedheid van de nazi’s. Vreemd eigenlijk omdat dit niet bepaald mijn eerste boek over deze materie is. Kortom, de Holocaust blijft verbijsteren en dat is maar goed ook. Maar het is precies zoals Primo Levi al zei: “het is gebeurd en het kan weer gebeuren.”
Recensie door Enno Nuy
Nikolaus Wachsmann, KL. Een geschiedenis van de naziconcentratiekampen, De bezige bij, 2015, 868 pagina’s plus notenapparaat. Vertaald door Paul Heijman, Nannie Plasman, Jan Willem Reitsma, Pon Ruiter en Frits van der Waa
