Vrijheid is geen vanzelfsprekendheid - Wendy De Poorter

De rechten en vrijheden die wij vandaag als vanzelfsprekend ervaren, zijn dat NIET. Ze zijn geen natuurgegeven, geen garantie, geen verworvenheid die zich automatisch voortzet voor de komende generaties. Vrijheid is breekbaar. De democratische rechtsstaat leeft bij de gratie van waakzaamheid en verzet, vooral wanneer zij wordt aangevallen door hen die zeggen haar te verdedigen.

Geschiedenis herhaalt zich niet, maar de methodes wel

Dat een democratische staat niet noodzakelijk eindigt met een donderslag, maar met een stille machtsgreep, is geen nieuw fenomeen. De Romeinse Republiek, ooit een baken van gedeelde macht en burgerlijke participatie, stortte in met de opkomst van één man: Julius Caesar. In amper enkele jaren tijd schakelde hij de volksvergadering, de senaat en de magistraten uit, om zich uiteindelijk tot dictator voor het leven te laten kronen. Vijf eeuwen republikeinse traditie, gebaseerd op machtenscheiding en collectieve besluitvorming, gingen in een oogwenk verloren.

En het volk? Dat stond erbij en keek ernaar, misleid door het schijnbeeld van stabiliteit en grootheid. Het is een les die Karl Popper treffend samenvatte: democratie wordt zelden van buitenaf vernietigd.

We leven in een tijd waarin autoritaire leiders aan invloed winnen. In de Verenigde Staten heeft president Donald Trump de democratie zwaar onder druk gezet met aantoonbare leugens over verkiezingsfraude en tegenwoordig met institutionele ondermijning. In Israël heeft Benjamin Netanyahu het geweldsmonopolie van de staat opgerekt tot een vorm van collectieve straf, waarbij internationale rechtsprincipes onder druk komen te staan. In Europa rukken extreemrechtse en extreemlinkse bewegingen op, die met simplistische oplossingen en vijanddenken het maatschappelijk weefsel uithollen.

Hun methoden verschillen, maar hun logica is dezelfde: wantrouwen zaaien tegen instellingen, rechters, media en burgers die anders denken. Het zijn leiders die de macht centraal stellen, niet het recht.

Een stem uit het verleden: Cesare Beccaria

De Italiaanse filosoof Cesare Beccaria schreef midden achttiende eeuw Dei delitti e delle pene (Over misdaden en straffen, 1764), een fundamenteel werk dat de basis legde voor onze moderne rechtsprincipes. Hij stelde dat wetten helder, humaan en voorspelbaar moeten zijn en dat straffen niet dienen om wraak te nemen, maar om rechtvaardigheid te herstellen.

Beccaria verzette zich fel tegen de willekeur en de wreedheid van autoritaire regimes in zijn tijd. In zijn woorden: “Elke daad van macht die niet voortkomt uit de wet, is een aanslag op de maatschappij.” Zijn oproep tot rechtsstatelijkheid is vandaag nog even actueel. Wanneer Trump rechters wegzet als politieke vijanden of wanneer Netanyahu het internationaal recht opzijschuift ten voordele van eigenbelang, dan is dat geen teken van kracht, maar van een afbrokkelende democratische moraal.

Karl Popper en de vijanden van de open samenleving

De twintigste-eeuwse denker Karl Popper waarschuwde in The Open Society and Its Enemies (1945) voor de gevaren van totalitaire ideologieën – of ze nu van links of rechts komen. Popper verzette zich tegen de gedachte dat de geschiedenis een vastliggend pad naar een zogenaamd utopisch einddoel zou kennen. Zulke overtuigingen, betoogde hij, leiden steevast tot de onderdrukking van tegenstemmen, omdat het doel zogenaamd elk middel heiligt.

Een cruciale gedachte van Popper is wat hij de “paradox van de tolerantie” noemde: een open samenleving moet tolerant zijn, maar mag nooit tolerantie verlenen aan intolerantie, omdat dat haar ondergang zou betekenen. Dit betekent dat we ons actief moeten verzetten tegen antidemocratische krachten, ook als ze opereren onder het mom van vrijheid van meningsuiting.

Wanneer extremistische partijen systematisch haat zaaien tegen minderheden, geweld verheerlijken of rechtsprincipes onderuit willen halen, dan is dat geen ‘alternatief geluid’, maar een aanval op de kern van onze samenleving.

Stilte is geen neutraliteit

Wat deze tijd zo gevaarlijk maakt, is niet alleen de opkomst van autoritaire figuren, maar ook de gelatenheid waarmee velen hen aanschouwen. De democratische rechtsorde wordt zelden in één klap afgeschaft. Ze wordt langzaam uitgehold, via retoriek, normalisering, mediaframe en rechtvaardiging van ‘uitzonderingen’. Stap voor stap, door leiders die beweren haar te redden. Elke stap lijkt op zichzelf weinig, maar het geheel brengt ons weg van de vrijheid.

Het grootste gevaar is dat we rechten zien als vanzelfsprekendheden. We beschouwen onze vrijheid van meningsuiting, onze rechtspraak, onze privacy als normale zaken, totdat ze onder druk komen te staan. Maar wie vandaag zwijgt uit gemak of cynisme, wordt morgen wakker in een wereld waarin spreken niet langer mag.

Zoals Popper schreef: “De prijs van vrijheid is eeuwige waakzaamheid.” En zoals Beccaria al eeuwen geleden stelde: “De kracht van wetten ligt niet in hun wreedheid, maar in hun onvermijdelijkheid en rechtvaardigheid.”

Wat nu?

We hebben meer dan ooit nood aan politieke moed, juridische helderheid en moreel kompas. De rechtsstaat moet worden verdedigd door wetgevers, maar ook door haar burgers, journalisten, docenten en kunstenaars. We moeten luid spreken waar het stil wordt. En rechtvaardigheid eisen, niet alleen voor onszelf, maar voor allen, ook zij met wie we het oneens zijn.

De geschiedenis leert dat vrijheid zelden met een explosie verdwijnt. Ze verdwijnt in stilte. Maar het verzet begint net zo goed met een stem. Laten we die gebruiken.

Wendy De Poorter

De auteur is docente aan het College Ten Doorn