Wegen naar macht. Handboekje van de politicus – Jules Mazarin

We leven in een tijd waarin steeds meer staats- en regeringsleiders de leer van de 16de-eeuwse filosoof Niccolò Machiavelli volgen, namelijk dat om macht te bekomen en te behouden alle middelen toegelaten zijn. Dat zien we vandaag in het optreden van Vladimir Poetin en Donald Trump, maar ook van Narendra Modi, Benjamin Netanyahu, Nicolás Maduro, Recep Tayyip Erdoğan, Viktor Orbán en tal van andere autoritaire leiders die weigeren om nog langer de democratische regels te volgen en die deze regels naar hun hand zetten. Daarbij volgen ze maar één zaak: hun eigenbelang, zonder schaamte, cynisch en manipulatief, zonder rekening te houden met enige vorm van moraliteit. Met zijn allen volgen ze de weg van de illiberale democratie waarbij wel nog verkiezingen worden gehouden, parlement en rechtbanken nog functioneren, en er nog diverse kranten en andere media bestaan, maar alle macht in feite in handen is van één man die zijn tegenstrevers nauwelijks verholen opzijschuift.

Als raadsman van de regerende Florentijnse familie dei’ Medici, schreef Machiavelli in zijn boek Il Principe (1532) dat een vorst zowel bemind als gevreesd moet worden, maar indien men tussen beide moet kiezen, het beter is gevreesd dan bemind te worden. Morele overwegingen moeten dan ook wijken voor een krachtig bestuur dat zorgt voor orde en rust. Het doel heiligt dus de middelen, een strategie die later door heel wat machthebbers werd overgenomen. Denk aan Mussolini, Stalin en Hitler die elk op hun manier greep hielden op de burgers, vaak met veel geweld om angst aan te jagen, maar die desondanks geliefd waren bij de bevolking, mede dankzij de propaganda die ze doeltreffend gebruikten. Daarbij omringden ze zich met loyale medewerkers die elk op hun manier in de gunst probeerden te komen van de absolute leider. Zoals Joseph Goebbels die Hitler adoreerde en hem op alle mogelijke manieren hielp en ondersteunde. Wie te veel kritiek had, zoals Trotski ten aanzien van Stalin en Ernst Röhm ten aanzien van Hitler werd geliquideerd.

Ook vandaag passen autoritaire en dictatoriale leiders de aanbevelingen van Machiavelli volop toe. Poetin en Trump voeren een genadeloze en cynische politiek. Die manier van handelen werd treffend verbeeld door Kevin Spacey als Frank Underwood in de Amerikaanse televisieserie House of Cards. Ook de hedendaagse machthebbers laten zich omringen door loyale medewerkers, denk aan Sergej Lavrov en Dmitri Peskov onder Poetin en Stephen Miller en Karoline Leavitt onder Trump. Die medewerkers volgen niet zozeer de aanwijzingen van Machiavelli, maar de raadgevingen van Jules Mazarin die na de dood van kardinaal Richelieu de directe raadgever werd van de jonge Louis XIV, de Zonnekoning. Hij schreef een Bréviaire des politiciens dat pas na zijn dood in 1661 verscheen en waarin hij duidelijk maakt hoe je als hooggeplaatste vertrouweling van de absolute vorst, macht en aanzien kunt verwerven en behouden. Dat Mazarin veel macht had, blijkt uit tal van historische bronnen die hem beschrijven als de sterke man van Frankrijk.

Uitgever Mark Cloostermans, die de tekst vanuit het Frans naar het Nederlands vertaalde, schreef zelf een voorwoord bij het boekje onder de titel Wegen naar macht. “De publicatie van deze vertaling heeft niet de bedoeling om kardinaal Mazarin op te voeren als een navolgenswaardig voorbeeld. Wegen naar macht is wel een goudeerlijk inkijkje in de psychologie van onze naar macht strevende medemensen. Wie Mazarin leest zal zien dat politici en leidinggevende figuren nog steeds deze zelfde tactieken toepassen,” aldus Cloostermans. Wat volgt is een hele reeks raadgevingen van Mazarin die enkel kunnen omschreven worden als listig, cynisch, brutaal en achterbaks. Het is dan ook een goudmijn voor wie zich ten koste van anderen wil opwerken tot de persoon die de touwtjes in handen heeft. Een bundel adviezen dus, niet alleen voor politieke en andere leiders, maar ook voor hun hovelingen, hielenlikkers, meelopers en opportunisten. Het doet me automatisch denken aan het dagboek dat Goebbels bijhield en waarin hij vaak hard tekeergaat tegen zijn politieke rivalen als Göring, Himmler, Bormann en Speer, maar Hitler altijd bewierookte als de meest geniale en onfeilbare leider.

‘Vertrouw niemand’, ‘vrienden bestaan niet’ en ‘prijs altijd je meerderen en in het bijzonder degenen die je van nut kunnen zijn’. Het zijn maar enkele stelregels van Mazarin. Over zijn bedienden en lakeien zegt hij: “Af en toe is het nuttig om de post van je ondergeschikten te onderscheppen. Nadat je de brieven die voor hen bestemd zijn aandachtig hebt gelezen, zorg je ervoor dat ze alsnog hun bestemmeling bereiken, zodat die niets gaat vermoeden.” Beducht voor roddels en kwade praat over de persoon die macht wil verwerven, geeft hij de volgende raad: “Hypocrieten zijn altijd bereid om nieuws en geruchten te verspreiden. Je zult zien dat ze systematisch alles goedkeuren wat je doet, en natuurlijk zullen ze voor jou een toneelstuk van de vriendschap opvoeren.” Om je positie te verstevigen, orakelt hij: “Gebruik alle middelen om je bij iedereen geliefd te maken: ze zullen je in de toekomst van pas komen.” En om zich meer gezag toe te kennen adviseert hij: “Deel nooit je intieme voorkeuren, afkeer of verlegenheid met iemand. (…) Heb weinig vrienden. Zoek ze zelden op. Zo voorkom je dat ze de eerbied vergeten die ze je verschuldigd zijn.”

Wie denkt dat Mazarin wereldvreemd is, heeft het mis. Wat hij bladzijde na bladzijde beschrijft is de menselijke natuur, want de lezer beseft al snel dat hier de dagelijkse omgang wordt beschreven tussen mensen met meer en minder macht, sluwheid en scrupules. Het gaat hier vooral om valse bescheidenheid, leugens uit eigenbelang en dubbelhartigheid. “Spot niet met je rivalen, weersta de drang om hen uit te dagen en, als je een overwinning op hen behaalt, stel je tevreden met het plezier van het succes, zonder je erop te beroemen in woorden of daden,” aldus Mazarin. Hier doemt voor mij het beeld op van de onbewogen Poetin die een bloemenkrans zou leggen aan het graf van zijn voormalige medestander Jevgeni Prigozjin, terwijl hij verklaart dat die mogelijks onder invloed van drank of drugs was toen hij in opstand kwam tegen de tsaar. Prigozjin zelf heeft de aanbevelingen van Mazarin duidelijk niet gelezen en al zeker niet toegepast. En dan lees ik: “Het is belangrijk dat je ramen naar binnen openen en dat de kozijnen van de ramen zwart zijn geschilderd, zodat niemand kan zien of een raam open of dicht is.” Zouden er ook in zijn tijd vervelende mensen ‘per ongeluk’ uit het raam getuimeld zijn?

Hebben de adviezen van Mazarin hemzelf geholpen? Vast en zeker, het heeft hem geen windeieren gelegd. Hij vergaarde een immens groot fortuin met een tegenwaarde van tweeëntwintig ton goud, stichtte de Bibliothèque Mazarine, de oudste openbare bibliotheek in Frankrijk, en het Collège des Quatre-Nations, de zetel van het Institut de France met de prestigieuze Académie française. Verder bezat hij tientallen kastelen en abdijen, een grote verzameling kunstwerken en juwelen. Hij was, aldus zijn leeftijdgenoten, rijker dan menige koning. En hij hield van goed tafelen en drinken, zij het met mate voor zover hij zijn eigen raadgevingen heeft opgevolgd. Maar zoals elke sterveling kon hij al die rijkdom niet meenemen in zijn graf, hij stierf aan nier- en hartfalen en daar kon blijkbaar geen enkel van zijn adviezen hem bij helpen. Aan politici (in spe) geef ik de raad zich zo snel mogelijk naar de boekhandel te reppen want Wegen naar macht geeft een goed inzicht in de aard van de mens en zijn psyche.

Tenslotte zou ik aan de tegenstanders van Trump nog de raad willen geven dit advies van Mazarin ter harte te nemen: “Als iemand je zijn haat toont, weet dan dat dit gevoel altijd oprecht is. In tegenstelling tot liefde, kent haat geen hypocrisie.”

Recensie door Dirk Verhofstadt

Jules Mazarin, Wegen naar macht. Handboekje van de politicus, Krummholz, 2025. Vertaald door en met een voorwoord van Mark Cloostermans.