Dankwoord Prijs Vrijzinnig Humanisme 2025 – Dirk Verhofstadt
Beste Mario
Beste vrienden humanisten,
Graag wil ik het Humanistisch Verbond danken om me de Prijs Vrijzinnig Humanisme toe te kennen. En ook u allemaal voor uw aanwezigheid hier. Dank ook aan enkele personen zonder wie ik hier nooit zou gestaan hebben. In de eerste plaats Leo de Haes van uitgeverij Houtekiet, die mij leerde hoe ik een boek moest schrijven. Ik dank mijn goede vrienden Anne en Pascal dankzij wie in die boeken weinig fouten staan. Ik dank Johan die mij de kans gaf om bij hem te doctoreren. En postuum ook mijn goede vriend en mentor Etienne Vermeersch.
De Prijs Vrijzinnig Humanisme is voor mij een grote eer, zeker als ik denk aan de winnaars van de voorbije decennia. Ik besef dat ik grote schoenen heb te vullen. Want stuk voor stuk zijn het personen en organisaties die hebben bijgedragen tot een verrijking, verspreiding en versterking van het humanistische gedachtengoed.
Helaas leven we in een tijd waarin de humane en democratische waarden die we met zijn allen delen, opnieuw sterk onder druk staan. Ik denk aan de krankzinnige oorlog in Oekraïne, aan de etnische zuivering in Gaza, aan de opmars van extreemrechts en het autoritarisme elders in de wereld. Denk aan Poetin, Wilders, Orban, Fico, Farage, Meloni, Le Pen, Erdögan, Netanyahu, de AfD in Duitsland, het Vlaams Belang bij ons. En natuurlijk Donald Trump die de aanval heeft ingezet tegen de liberale democratie.
Het is verontrustend dat daar tachtig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog zo weinig verzet tegen komt. Ja, er kwamen miljoenen Amerikanen op straat en 100.000 Belgen trokken een rode lijn voor Gaza. Maar intussen gaat de waanzin verder. Het lijkt alsof de leiders en de burgers van de liberale democratieën in een collectieve verdoving zitten. Internationale verdragen, zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, de Conventie van Genève en het internationaal recht lijken van geen tel meer te zijn. Er is nauwelijks protest tegen de tegen de inhumane behandeling van asielzoekers en migranten. Nauwelijks kritiek ook op de houding van autoritaire leiders tegen de LGBTQ-gemeenschap. Het blijft ook opmerkelijk stil over de ondermijning van de onafhankelijke rechterlijke macht, tegen de ontmanteling van kritische stemmen in publieke omroepen, en tegen de ontkenning van de klimaatproblemen. Ik zie geen grote protesten tegen het interveniëren in het verkiezingsproces van democratische landen, en tegen de bedreiging van hun soevereiniteit. Ook geen protest tegen de ondermijning door Poetin, Trump en Orban van Oekraïne en van de Europese Unie. En ook niet tegen de groeiende impact van miljardairs die mee aan de knoppen zitten van de politieke macht. Veel mensen zwijgen, zijn onverschillig of stemmen er zelfs mee in.
Het humanisme staat er anno 2025 dus niet goed voor. Toen ik twee jaar geleden mijn Dagboek 1933 over het gevaar van extreemrechts publiceerde, kreeg ik naast een klacht wegens laster en eerroof van Filip Dewinter, uit diverse hoeken ook het verwijt dat ik niet moest overdrijven. Dat ik niet aan een reductio ad Hitlerum mocht doen. Dat begrijp ik niet. Ik begrijp niet dat mensen de parallellen niet willen zien tussen wat nu gebeurt en wat gebeurde in de jaren dertig. Ze sussen ons dat het allemaal zo geen vaart zal lopen. Maar intussen worden in de VS door de gewapende immigratiepolitie tienduizenden mensen opgepakt en als vee gedeporteerd. Extreemrechts is wereldwijd aan een opmars bezig, hun ideeën worden steeds meer salonfähig. Uit internationaal onderzoek in 2023 bleek dat slechts 57 procent van de 18- tot 35-jarigen vindt dat de democratie de voorkeur verdient boven andere vormen van bestuur.[1] Een kwart van de Belgen ziet een autoritaire leider wel zitten.[2] Bij onze jongeren is dat zelfs één derde. Primo Levi zei: ‘Het is gebeurd, dus het kan weer gebeuren’, maar intussen laten we begaan.
Beste vrienden humanisten,
We kampen volgens mij met twee problemen: onwetendheid en onverschilligheid.
Dat onwetendheid steeds meer toeneemt hoeft niet te verbazen. Hoe verder de gruwelijkheden van de 20ste eeuw in het verleden liggen, hoe minder onze jongeren er nog van weten. De overlevenden van de naziconcentratiekampen zijn quasi allemaal overleden en ook hun kinderen worden steeds ouder. Het is dan ook de taak van de overheid om in scholen meer lessen geschiedenis te geven. In de praktijk valt dit tegen: bij ons in het ASO krijgen scholieren 2 uur per week les geschiedenis, in het TSO 1 uur, in het BSO 0 uur. Nul.
En dan maar hopen dat men in die lessen de geschiedenis correct weergeeft. In veel landen is dat niet zo. Poetin, Orban, Erdogan maar ook Trump, proberen hún visie van de geschiedenis op te dringen, tot in de schoolboeken en musea toe, iets wat ook gebeurt in China en veel islamitische landen. In Rusland, India, Hongarije en Turkije zijn de voorbije jaren schoolboeken herschreven. In zijn boek Erasing History beschrijft de Amerikaanse filosoof Jason Stanley hoe fascisten en nationalisten het verleden herschrijven om controle te krijgen over de toekomst.[3] Ze blazen de superioriteit van de eigen, vaak religieuze ‘volksgemeenschap’ op tot mythische proporties en beloven er de wedergeboorte van. Dat is razend gevaarlijk. George Orwell schreef in zijn dystopische roman 1984: ‘Wie het verleden beheerst, beheerst de toekomst. Wie het heden beheerst, beheerst het verleden.’
Ook Hannah Arendt waarschuwde ervoor dat totalitaire regeringen naar eigen goeddunken proberen om de geschiedenis te herschrijven of te begraven.[4] In Republikeinse staten van de VS zijn duizenden boeken gebannen uit scholen en bibliotheken. Zo onder meer The Handmaid’s Tale van Margaret Atwood , The Bluest Eye van Nobelprijswinnares voor Literatuur Tori Morrison, en An Indigenous Peoples' History of the United States van Roxanne Dunbar-Ortiz. Er mag blijkbaar niet gesproken worden over homoseksualiteit, transgenders, de slavernij en de native Americans.[5] In Florida werd zelfs de grafic novel van het Dagboek van Anne Frank uit heel wat bibliotheken gehaald.[6] De republikeinen bepleiten ook bidden op school en willen dat leerlingen het creationisme aanleren in plaats van de evolutietheorie. Trump dreigt de federale subsidies van universiteiten in te houden als die zich niet conformeren aan zijn narratief. Niet de waarheid staat langer centraal, maar wel de visie van conservatieve, nationalistische en religieuze machthebbers.
Als men mij vraagt waarom ik zoveel boeken schrijf over de concentratiekampen, dan is het juist daarom. Om te tonen hoe de nazi’s leerkrachten ontsloegen, schoolboeken herschreven en de jeugd indoctrineerden over de superioriteit van het Arische ras. Om te begrijpen waarom talloze gewone mensen zich lieten meeslepen door een fanaticus als Hitler. Om te tonen tot wat dit finaal leidde, namelijk de Holocaust, in het hart van de Europese christelijke beschaving.
We moeten als humanisten de onwetendheid bestrijden. Ik ben zelf bestuurslid van het Fonds Aurore Ruyffelaere. Aurore was een jonge lerares geschiedenis die met haar klas naar het Fort van Breendonk en de Kazerne Dossin trok. Zelfs eenmaal, met wat opgespaard geld, trok ze ook naar Auschwitz. Na haar dood in 2014, werd onder de vleugels van de Koning Boudewijnstichting een Fonds opgericht dat ijvert om herinneringseducatie in de eindtermen van ons onderwijs op te nemen. Het Fonds geeft geld aan scholen om aan burgerschap te werken, om de musea en de kampen van de twee wereldoorlogen te bezoeken.[7] Het Fonds betaalt dan een bus, de inkomkaarten of een gids, zodat deze financiële drempels voor school en leerlingen wegvallen. Ons doel is om zoveel mogelijk scholieren kennis te laten maken met deze periodes uit de geschiedenis. Het Fonds Aurore Ruyffelaere krijgt geen subsidies, het leeft van vrijwillige donaties. Dus steun het Fonds zodat we nog meer scholieren naar de musea en kampen kunnen sturen. Aan onwetendheid kunnen we dus nog iets doen. Dus koop een boek voor jezelf of schenk het aan jongere, een vriend of kennis.
Moeilijker is echter de onverschilligheid. Dat zagen we al in de jaren dertig toen het nazisme opkwam. De Duitse bevolking wist wat er met de Joden en politieke tegenstanders gebeurde. Ze zagen hoe die werden opgepakt en gedeporteerd. In veel gevallen werden hun huizen in beslag genomen en hun inboedels openbaar verkocht aan Duitsers die heel goed wisten van wie die in feite waren. Miljoenen soldaten aan het front schreven brieven naar het thuisfront waarin ze soms spraken over de uitroeiing van de Joden. De meeste Duitsers keken echter opzij en zeiden na de oorlog ‘Wir haben es nicht gewustt’. Ze trokken zich het lot van de slachtoffers van het naziregime niet aan. Er waren uitzonderingen, denk aan Hans en Sophie Scholl van de verzetsgroep Die weisse Rose die in 1942 en 1943 pamfletten uitdeelden tegen de massamoorden en tegen Hitler, maar zij werden verraden, opgepakt en vermoord.[8] De anderen zwegen, zoals ook paus Pius XII zweeg ondanks het feit dat hij heel goed op de hoogte was van de Holocaust.
Vroeger konden gewone burgers misschien nog zeggen dat ze het effectief niet geweten hadden, maar vandaag kan dat niet meer. Via televisie, internet en sociale media, worden we voortdurend op de hoogte gehouden van misdadige toestanden, zoals in Oekraïne en Gaza. We weten wat daar gebeurt. We weten dat daar onschuldige burgers, vrouwen en kinderen gedood worden. We weten dat Poetin Oekraïne onder controle wil krijgen. En daarna mogelijks ook de Baltische staten, Polen en andere landen van de vroegere Sovjet-Unie. We weten dat Trump Groenland wil inlijven en mogelijks ook Panama. We weten dat Netanyahu de Palestijnen volledig wil verdrijven. We weten dat overal waar autoritaire politici het voor het zeggen hebben, ze de rechterlijke macht en de media aan banden leggen, kritische stemmen muilkorven, vreemdelingen deporteren, vakbondsrechten uithollen, vrouwenrechten en homorechten opzijschuiven.
Elie Wiesel, die Auschwitz overleefde, zei het al: ‘Het tegengestelde van liefde is niet haat, het is onverschilligheid.’ Die onverschilligheid bij de gewone Duitsers was een van de belangrijkste oorzaken van de snelheid waarmee de nazi’s in 1933 de rechten, de vrijheden en de rechtsstaat konden afbouwen. Die onverschilligheid vormt vandaag het grootste gevaar dat dit opnieuw kan gebeuren. Het geeft extreemrechts de kans om te normaliseren en weer de macht te grijpen. Laat ons dit aanzetten om als vrijzinnig humanisten in het verweer te gaan, want geloof mij er staat veel op het spel. De Poolse historica Anne Applebaum toont in haar boek Autocratie BV aan hoe de hedendaagse autocratieën en extreemrechtse partijen samenwerken om onze liberaal democratische rechtsstaten in de Europese Unie te ondermijnen.[9] Weet je nog hoe Elon Musk en vicepresident JD Vance de Duitse kiezers opriepen om de extreemrechtse Alternative für Deutschland te steunen die banden heeft met neonazi’s?[10] En dan zegt men dat ik niet mag overdrijven en geen parallellen mag trekken tussen de jaren dertig en vandaag. Mijn antwoord aan hen is: u heeft geen benul van waartoe autocraten en extremisten in staat zijn!
Beste vrienden humanisten,
Tachtig jaar geleden hebben moedige mannen en vrouwen ons verlost van het nazisme en onze democratie gered. Tienduizenden soldaten en verzetslieden verloren daarbij het leven: Amerikanen, Britten, Canadezen, Polen, Fransen, en Belgen. We zijn hen veel verschuldigd. Dat is de reden waarom we van 8 mei weer een feestdag moeten maken, desnoods ten koste van één van de zes katholieke feestdagen in dit seculiere land. Want dankzij die bevrijding en de oprichting van de Europese Unie leven we hier al 80 jaar in een tijd van ongekende welvaart en vrede. Wij hebben hier nooit oorlog gekend. We zijn allemaal godenkinderen! Besef dat goed. We mogen de rechten en vrijheden waarvoor onze voorouders gestreden hebben, niet verkwanselen. Mario Vargas Llosa waarschuwde al: “Wie niet bereid is voor de vrijheid te vechten, wie niet bereid is om voor haar in de bres te springen, loopt het risico haar definitief te verliezen.”[11]
Mogen we nog optimistisch zijn? Ondanks alles denk ik toch van wel. Ik ben ervan overtuigd dat elke mens zich wezenlijk verzet tegen onvrijheid en lijden, dat de meesten streven naar rechtvaardigheid, vrede en welvaart. Dankzij televisie, internet en sociale media zullen die mensen op een bepaald moment beseffen dat het zo niet langer kan en zullen ze in het verzet komen.
Dat verzet is er in het verleden geweest, waarom zou het morgen niet opnieuw gebeuren. Wie had 300 jaar geleden kunnen voorspellen dat de slavernij zou worden afgeschaft, wie had 100 jaar geleden durven dromen van gelijke rechten voor vrouwen, wie had 80 jaar geleden kunnen denken dat we het kastesysteem, het apartheidssysteem en het kolonialisme zouden afschaffen. Wie had 40 jaar geleden kunnen denken dat abortus, euthanasie en het homohuwelijk hier wettelijk mogelijk zouden zijn.
Elk van die bijzondere realisaties kwamen er vanuit humanistische overwegingen die geïnspireerd werden door moedige mensen. Denk aan Abraham Lincoln, Emmeline Pankhurst, Rosa Parks, Martin Luther King en Nelson Mandela. En dichter bij ons Willy Peers, Lucienne Herman-Michielsens, Roger Lallemand, Etienne Vermeersch, Marleen Temmerman, Wim Distelmans, Patsy Sörensen en vele anderen. Zij hebben mee zaken gerealiseerd die voordien nauwelijks denkbaar waren, maar die nu gemeengoed zijn geworden.
Dus laat ons optimistisch zijn. Waarom zou het de jongeren hier, zoals mijn kleinzoon Lucas die hier is, niet lukken om ook in de komende decennia verdere stappen te zetten naar een meer humane wereld? Waarom zou het hen niet lukken om het lijden in de wereld te verminderen en het recht op zelfbeschikking te vergroten? Waarom zouden zij er niet in slagen om de morele kring nog verder uit breiden? Een morele kring die zich uitbreidt tot alle mensen, tot alle niet menselijke wezens en tot de toekomstige generaties door te strijden voor een leefbare aarde.
Dat optimisme had ook Etienne Vermeersch. Toen we op de avond voor zijn dood, op 18 januari 2019, samen naar het Journaal keken, zagen we hoe meer dan 15.000 scholieren spijbelden en door de straten van Brussel liepen om op te komen voor een beter milieu, een beter klimaat en een betere toekomst. Ik keek toen naar Etienne en zag hoe hij zijn duim omhoogstak als teken van sympathie voor die jongeren, als teken van zijn geloof in hun idealen en in hun strijdbaarheid.
Dus ja, we leven in moeilijke tijden. En ja, onze vrijzinnig humanistische idealen staan zwaar onder druk. Maar geloof mij, onze strijd voor meer vrijheid, gelijkheid en broederschap zal dit overwinnen. Voor zover we schouder aan schouder blijven staan, over de grenzen van onze politiek-ideologische visies, mét als doel om de mens en een leefbare wereld weer centraal te stellen. Le temps des cerises komt er uiteindelijk weer aan, daar ben ik van overtuigd.
Ik dank u.
Dirk Verhofstadt
Dankwoord bij de uitreiking van de Prijs Vrijzinnig Humanisme op 21 juni 2025. Foto © Jessica Van Sintruyen
U kan een gift voor het Fonds Aurore Ruyffelaere storten op BE10 0000 0000 0404 (BIC: GEBABEBB) van de Koning Boudewijnstichting met vermelding van de volgende structurele mededeling: ***014/0960/00085***. Giften vanaf € 40,00 zijn fiscaal aftrekbaar.
[1] Open Society Barometer, Can democracy deliver?, September 2023, p. 6.
[2] Sondage rtbf: un quart des Belges veulent la fin de notre démocratie parlementaire, RTBF, 4 octobre 2021.
[3] Jason Stanley, Erasing History, One Signal Publishers, 2024
[4] What Hannah Arendt saw in Hitler’s Germany, we can see in Trump’s America, Los Angeles Times, April 10, 2025.
[5] The Handmaid’s Tale van Margaret Atwood wordt vaak verbannen uit scholen omdat het handelt over onderwerpen zoals genderongelijkheid, seksuele onderdrukking en totalitarisme. The Bluest Eye van Tori Morrison wordt vaak geweerd omdat het gevoelige onderwerpen aansnijdt zoals racisme, seksueel geweld, kindermishandeling en de destructieve effecten van een racistische en seksistische samenleving. An Indigenous Peoples' History of the United States van Roxanne Dunbar-Ortiz gaat in tegen het gangbare narratief over de Amerikaanse geschiedenis. De auteur wijst op de wrede behandeling van de native Americans en de zwarten die meestal in slavernij leefden. Maar onder druk van conservatieve en religieuze groepen zijn curriculumnormen of staatsrichtlijnen voor onderwijs opgelegd die het boek verbieden. De volledige lijst van verbannen boeken staat op https://pen.org/book-bans/pen-america-index-of-school-book-bans-2023-2024/
[6] llustrated Anne Frank book removed by Florida school, Associated Press, April 10, 2023.
[7] https://www.auroreruyffelaere.be/nl/
[8] Bij hun laatste actie, op 18 februari 1943, gooiden Hans en Sophie Scholl pamfletten vanaf de tweede verdieping in de hal van de Münchense universiteitshal naar beneden. Ze werden herkend door de huismeester Jakob Schmidt, een lid van de NSDAP, en even later opgepakt door de politie. Ze verschenen voor de beruchte nazirechter Roland Freisler die ze na een kort proces ter dood veroordeelde. Op 22 februari 1943 werden ze met een guillotine onthoofd op de binnenplaats van de Stadelheimgevangenis in München. Sophie was 21, Hans 23.
[9] Anne Applebaum, Autocratie bv, Ambo/Anthos, 2024.
[10] Vance Shocks Europe With a Message That He Has Long Promoted at Home, The New York Times, February 14, 2025.
[11] Mario Vargas Llosa, De cultuur van de vrijheid (1983), Meulenhoff, 1989.
