Wir sind das volk: barsten in de communistische droom
De geest van Europa vat je het beste met de fiets. Daarom reed journalist David Van Turnhout deze zomer op twee wielen en spierkracht van Schengen in Luxemburg naar de Pools-Russische grens. Op weg naar het einde van de democratie ontmoette hij mensen met verschillende meningen, de ene al wat extremer dan de andere. Hij fietste ook over oude grenzen die doen beseffen dat onze vrijheid niet altijd vanzelfsprekend was. In Leipzig ging hij op zoek naar barsten in het communistische regime.
Na meer dan zes uur fietsen bereik ik Leipzig. De camping die ik via Google vond, ligt aan een soort meer waar de Sovjets vroeger zand ontgonnen. In de jaren zestig doekten ze de zandgroeve op en vormden ze om tot een vakantiepark voor Oost-Duitsers en anderen die het met een vakantie achter het IJzeren Gordijn moesten stellen. Vandaag is het water afgesloten met grote ijzeren hekken en kan geen mens het water op. De gebouwen errond lijken lang geleden wel eens opgeknapt maar intussen hebben ze alweer het meeste van hun glans verloren. Op de minimarkt prijkt een krakkemikkige lichtbak met het woord ‘minimarkt’, maar de voormalige winkel is nu een opslagplaats voor onderhouds- en poetsmateriaal. Aan een voorbijganger vraag ik naar de receptie. Na lang nadenken stuurt ze me weer naar de ingang van het park, een kilometer verderop. Ik tref er niemand aan en besluit er vanavond gewoon te zullen kamperen zonder het iemand te zeggen.
Nors en paranoïde
Bezweet en bijna uitgedroogd door de hittegolf snak ik naar een frisse alcoholvrije pint of desnoods een halve liter ijskoude cola. Ik heb het helemaal gehad met de elektrolyten uit mijn waterzak en kan de smaak van synthetische blauwe bessen niet meer pruimen. Naast het meer is een terras met gezellige lampenslingers. Ik rust er wat uit voor ik mijn tent ga opzetten en bestel aan de toog. Ik sluit mijn bestelling af met ‘bitte’ en een glimlach. De vrouw bekijkt me van kop tot teen, schenkt een glas vol en kwakt het voor mijn neus neer. “Drie euro zestig”, snauwt ze me toe. Ik betaal cash, want bijna nergens in het oosten van Duitsland kan je met een kaart betalen.
Ik ga zitten en terwijl ik grote slokken neem van mijn bier vraag ik me af waarom Oost-Duitsers zo nors zijn. Ik vermoed dat ze in de DDR bang waren van sociaal contact. De geheime dienst, de Stasi, had immers overal oren en luisterde iedereen af op zoek naar dissidente meningen. Zelfs je zachtaardigste buurman kon je aan de galg praten, ook wanneer je helemaal niets had gedaan. In de Oost-Duitse samenleving moet een wantrouwen hebben geleefd waar je knettergek en paranoïde van werd. In zo’n wereld begroet je geen vreemden en schenk je geen pint in met een glimlach. Die zou immers kunnen verraden dat je gelukkig bent en dat was in de DDR verdacht. Dat we intussen al een generatie verder zijn, verandert daar niets aan. De cultuur is intussen te diep ingebed in de samenleving.
“In zo’n wereld begroet je geen vreemden en schenk je geen pint in met een glimlach. Die zou immers kunnen verraden dat je gelukkig bent en dat was in de DDR verdacht.”
Na een zachte nacht met oordoppen om de disco-avond te verschalken, word ik vroeg wakker. Vandaag trek ik naar Leipzig voor een bezoek aan het Zeitgeschichtliches Museum. Daar loopt een permanente tentoonstelling over het leven in de DDR. Een vriendelijke dame helpt me er mijn bagage op te bergen in een locker. Dat ze me nadien op de vingers blijft kijken terwijl ik nog wat rommel, voelt wel een beetje vreemd. Wanneer ik de locker sluit, krijg ik een opmerking: “Ook je rugzak moet uit, want daar zit een waterzak in. Die willen we niet in het museum”, zegt ze kordaat.
Zonder waterzak trek ik het museum in, waar ik versteld sta van de enorme standbeelden en ornamenten uit de naziperiode. Ze vertonen allemaal littekens van de zware bombardementen die het naziregime uiteindelijk ten val brachten en het begin inluidden van een opgesplitst Duitsland. Stalin hield het oosten van het land bezet terwijl in het westen de Bundesrepublik Deutschland werd opgericht. Bij de oprichting van de DDR in 1949 werden alle politieke partijen verplicht samengevoegd in één zogenaamd nationaal front, maar in werkelijkheid was het de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) die de macht in handen had. De politieke macht viel vanaf 1949 bovendien ook samen met de partij en niet met de staat en haar onafhankelijke instellingen. Een nieuwe satellietstaat van Rusland was geboren.
Nicht filmen!
Ondergronds protest is altijd blijven bestaan, maar naarmate de greep van Stalin op Oost-Duitsland toenam, groeide ook de repressie. Zo verstoorde een groep studenten in 1949 de radiotoespraak van politiek leider Wilhelm Pieck op de verjaardag van Stalin met een stoorzender. Ze noemden Stalin een massamoordenaar en een dictator. De studenten werden gevat en in Moskou geëxecuteerd. Media werden gecensureerd en protesten onderdrukt. Daarbij werd de macht van de Stasi als geheime politie almaar belangrijker.
In de DDR heerste een permanente, sluipende angstcultuur. De partij zette ook burgers tegen elkaar op met een uitgebreid netwerk van burgerinformanten die hun buren of families moesten bespioneren. Wilden deze dat niet, zette de Stasi hen onder druk door hen zelf te beschuldigen van niet-conform gedrag en hen op te sluiten. Terwijl ik de museumstukken en delen van archieven film, snauwt een vrouwenstem me vanuit een donkere hoek toe. “Nur foto, nicht filmen!” Ik ben in mijn wiek geschoten en vind het ironisch dat ik net in dit deel van de rondleiding word geobserveerd en voor de tweede keer op de vingers word getikt. Misschien is het om de expositie wat levensechter te maken.
Wir sind das volk
Hoe dan ook hadden de Oost-Duitsers alle redenen om zich te verzetten tegen het verstikkende staatsapparaat. Dat doen ze voor het eerst in 1953 wanneer de lonen worden verlaagd en de repressie de overhand krijgt. Een tweede protest volgt in 1961 tegen de bouw van de Berlijnse muur, maar wordt de kop ingedrukt. Kleine protesten en ondergrondse acties volgen elkaar gedurende decennia op, maar in oktober 1989 is het ongenoegen niet meer te stuiten.
Tijdens een van de vele maandagdemonstraties komen zeventigduizend burgers op straat om vreedzaam te protesteren tegen het regime met de leuze ‘Wir sind das volk’. Niet de staat, maar de mensen zijn het volk en hebben het recht om de macht op te eisen en inspraak af te dwingen. Door hun grote aantal en uit angst voor veel slachtoffers durven de machthebbers niet te reageren. De demonstraties gaan door tot het communistische staatsapparaat in november 1989 uiteindelijk kraakt. ‘Die Wende’, zoals de grote ommekeer wordt genoemd is na veertig jaar totalitarisme eindelijk een feit en Oost-Duitsland is vrij. In 1990 werden West- en Oost-Duitsland terug één, werden families herenigd en zegevierde de vrijheid en de vrije markt. Hoewel dat laatste onmiskenbaar voor een hogere levensstandaard heeft gezorgd, lijken de Oost-Duitsers anno 2025 allesbehalve tevreden.
Doodgezwegen
Zo werd het extreemrechtse Alternatieve für Deutschland bij deelstaatverkiezingen in 2024 de grootste partij met 32,8 procent van de stemmen. Aan de basis ligt diep ongenoegen over de economische achterstand van het oosten tegenover het westen van het land. Uit onderzoek blijkt bovendien dat de belangrijkste economische sectoren en bedrijven in het oosten in handen zijn van West-Duits kapitaal..
Veel Oost-Duitsers hebben dan ook het gevoel geen controle te hebben over hun economie en samenleving. Daar wordt in het museum niets over gezegd. Aan het einde van de tentoonstelling wijzen borden onder meer op de verbeterde levensstandaard en gestegen lonen, maar misschien moet er wat meer gesproken worden over de uitdagingen waar Duitsland vandaag voor staat. Ze doodzwijgen is immers iets voor communisten die vrije meningen vrezen.
Lees ook deel 1. Fietsen naar het einde van de democratie: van Schengen naar Kaliningrad
Lees ook deel 2. Jongeren uit Boetsja getuigen over de oorlog: “Het is een deel van ons leven”
Lees ook deel 3. Gutenberg en de sharia
Lees ook deel 4. Vrijheid is niet vanzelfsprekend: wie uit het communistische paradijs wilde ontsnappen, werd neergeschoten
Lees ook deel 5. Ieder het zijne, maar geen fietsen toegelaten in Buchenwald
